ऑटिझम म्हणजे नेमकं काय?

हायपर एक्टिव्ह असणं आणि ऑटिझमचा खूप जवळचा संबंध आहे. प्रत्येक हायपर ॲक्टिव्ह मूल ऑटिस्टिक नसतं. पण प्रत्येक ऑटिस्टिक मूल हायपर ॲक्टिव्ह असतं. पण इथं मूल हायपर ॲक्टिव्ह वागतं म्हणजे नेमकं काय करतं? हे समजून घेऊयात. ऑटिझमला मराठीत ‘स्वमग्न’ म्हणतात. ही मुलं स्वतःतच रमलेली असतात. या मुलांना व्यक्त होता येत नाही.  त्यामुळं मग त्यांची चिडचिड होते. आत्मकेंद्रीत असल्यानं त्यांचं सामाजिकीकरण होत नाही. परिणामी त्यांना सामान्य आयुष्य जगायला अडचणी येतात. ह्या अडचणी असल्या तरी काहीतरी एक बाजू अतिशय मजबूत असते.  त्यांची बुद्धीमत्ता तल्लख असू शकते, चित्रकला किंवा इतर कलांमध्ये, खेळांमध्ये ही मुलं निपुण असतात. हे मूल कशात तरबेज आहे जितक्या लवकर पालकांना आणि विशेष शिक्षकाला कळेल, तितकं त्याला स्वावलंबी व्हायला मदत होते.

ऑटिस्टिक असण्याची लक्षणे कोणती?

मुलांमध्ये काही लक्षणं सुरुवातीपासून पाहायला मिळतात. ज्यावरून मूल ऑटिस्टिक असल्याचा अंदाज बांधण्यात येतो. हे अंदाज बरोबर आहेत का हे तपासण्यासाठी कार्स (CARS -Childhood Autism Rating Scale) चाचणी करण्यात येते. ऑटिस्टिक मुलांमध्ये मुख्यतः पुढील लक्षणांचा समावेश होतो –
• समोरच्याच्या नजरेला नजर न देणे.
• कोणत्याही वस्तूकरता या मुलांची ज्ञानेंद्रीय (sensory organs) हायपर सेन्सेटिव्ह किंवा तीव्र प्रतिक्रिया व्यक्त करणारी असतात.  उदाहरणार्थ – प्रकाश, तापमानातील बदल, आवाज यापैकी कशामुळंही मुलाच्या वागण्यात तीव्र बदल जसे आक्रमक किंवा शांत असे दिसतात.
• त्यामुळं ही मुलं हायपर ॲक्टिव्ह वाटत असली तरी प्रत्यक्षात ती हायपर ॲक्टिव्ह नसतात. त्यांच्या सेन्सरी ऑर्गन्सना काय आकलन होतं आहे, त्यानुसार ते प्रतिक्रिया देतात.

वैद्यकीय आणि कायदेशीर तपासणी

मूल लहान असताना जितक्या लवकर ऑटिझमबद्दल कळेल तितकं मुलाकरता आणि पालकांकरता चांगलं असतं. मुलांच्या रोजच्या आयुष्यात वागण्याच्या निरिक्षणातून आधीच्या मुद्द्यात सांगितल्यानुसार काही वेगळेपणा दिसत असेल तर त्याची नोंद करावी. या लक्षणांवरूनच पुढं मूल स्वमग्न आहे की नाही, याची चाचणी करण्यापर्यंतचा प्रवास करणं आणि ते स्वीकारणं पालकांना सोपं होतं. मुलांमधील स्वमग्नता ओळखण्याकरता CARS – Childhood Autism Rating Scale ही टेस्ट करण्यात येते. मात्र ही प्रमाणित चाचणी करण्याकरता मुलांचे वय किमान 5 वर्ष असणे बंधनकारक आहे. ही चाचणी करण्याआधी एखाद्या मुलाला तो ऑटिस्टिक आहे, असं म्हणता येत नाही. या चाचणीतल्या निष्कर्षांवरच ते मूल ऑटिस्टिक आहे की नाही हे कायदेशीररित्या ठरतं.

ऑटिस्टिक मूल जन्माला येण्याचं प्रमाण वाढलंय?

गेल्या काही वर्षांपासून महिलांचं गरोदर होण्याचं वय वाढलं आहे.  वयाच्या तिशीच्या पुढं गरोदर राहिल्यास गर्भात विकृती असण्याची शक्यता असते. आणि जसंजसं गरोदरपणाचं वय वाढत जातं, तसा धोका वाढत जातो. याशिवाय बाळ जन्माला येताना किंवा जन्मानंतर बाळाच्या डोक्याला कोणत्याही प्रकारची इजा अथवा मार बसला, तरी ते बाळ ऑटिस्टिक होऊ शकते.

हे ही वाचा : ‘मतिमंद’ दिव्यांगातील दुर्लक्षित घटक

स्क्रीन टाईम आणि ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डर

काही वर्षांपासून ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डर (Autism Spectrum Disorder) ही नव्यानं तयार झालेली विकृती पाहायला मिळत आहे. यात मूल जन्मतः सामान्य असतं. पण काही कारणांनी मेंदू आणि मज्जासंस्थेच्या कार्यात काही बिघाड झाल्यानं त्या मुलाचं सामाजिक वागणं हे समवयस्कांप्रमाणे नसतं. म्हणजे मूल पूर्णतः ऑटिस्टिक नाही तर, त्याच्यात ऑटिझमची काही लक्षण तयार होतात. यामुळं इतरांशी संवाद साधणे कठीण होतं. अमेरिका आणि इतर काही देशांमधील काही अभ्यासांमध्ये मुलांमधील वाढता स्क्रीन टाईम हे यामधील एक कारण असल्याचं समोर येत आहे. इलेक्ट्रॉनिक उपकरणं ही दुधारी तलवार असल्याचं यात पाहायला मिळतं. या उपकरणांचा वापर मानवी हितासाठी होत आहे. पण दुसरीकडं याच उपकरणांच्या वापरामुळं नव्या पिढीच्या मेंदूच्या विकासात अडथळा निर्माण करत आहे. यावर आणखी अभ्यास आणि संशोधन सुरू आहे.

जंकफूडचा संबंध?

तरुणींमधील अल्कोहल, धूम्रपान आणि ड्रग्सचं सेवन यामुळंही त्यांच्या पोटी ऑटिस्टिक मूल जन्माला येण्याची शक्यता वाढवते. अगदी लहान वयापासून ‘जंक फूड’ खाण्यानेही मुलांमध्ये ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डर येत असल्याचं दिसून येत आहे.

सामान्य शिक्षण की विशेष शिक्षण?

ऑटिझम असणारी मुलं सामान्य शाळेत जाऊन शिकू शकतात. पण या सामान्य शाळेत जाण्याआधी त्यांना मुख्य प्रवाहात आणण्याकरता काही विशेष गोष्टी कराव्या लागतात. या सर्वाकरता मूल ऑटिस्टिक आहे शक्य तितक्या लवकर ओळखता आले पाहिजे आणि त्याचा पालकांनी स्वीकार केला पाहिजे. या मुलांना योग्य प्रशिक्षण देऊन सामान्य शाळेत प्रवेश घेता येतो. पण गंभीर वर्तन अक्षमतेसोबत बहुविकलांगता (Severe functional inability with multiple disability) असणाऱ्या मुलांना विशेष शाळेत जाणंच योग्य असतं. कार्स चाचणीतील गुणांवरून ऑटिस्टिक मुलांना सामान्य शाळेत घालावं की विशेष शाळेत हे ठरवता येतं.

माहिती सौजन्य –
श्यामश्री भोसले (माजी मुख्याध्यापिका, धर्मवीर आनंद दिघे जिद्द विशेष शाळा)

नितल होशिंग (स्पेशल एज्युकेशन कन्सल्टंट)