आरशात तरी चेहरा नग्न होतो का?

न्यूझीलंडच्या संघाने भारतीय क्रिकेट संघाची कपडे न काढताही जगासमोर लाज उतरवली. त्याच घटनेच्या आसपास इराणमध्ये तेहरान विद्यापीठातली विद्यार्थिनी सार्वजनिक ठिकाणी अर्ध अनावृत शरीराने वावरली. भारतीय संघाची जी लाज काढली गेली त्यावर आपण पांघरुण टाकलं. पण त्याचवेळी भारतीय समाजमाध्यमातील बुद्धिमंतांना इराणच्या विद्यार्थिनीने विवस्त्र होणं अधिक धक्कादायक वाटलं होतं.

कट्टर इस्लामिक पेहरावात स्त्रियांचे केस दिसणंही निषिद्ध मानलं जातं. हिजाब पूर्णतः चेहऱ्यावर केसांची बटही दिसू नये अशा पद्धतीने घ्यावा असे धार्मिक संकेत आहेत. ‘चिन्ह’चा एक ‘नग्न विशेषांक’ होता. त्यात चेहरा दिसणं ही नग्नता असू शकते, असा एक विचार मांडला होता. सक्त इस्लामिक ड्रेसकोडच्या पार्श्वभूमीवर तेहरान विद्यापीठातल्या या विद्यार्थिनीने केवळ अंतर्वस्त्रांमध्ये सार्वजनिक ठिकाणी वावरणं, ही फार मोठी धाडसाची गोष्ट होती. आधुनिक काळात विमान प्रवासामुळे अंतर ही संस्कृतींमधली दरी राहिलेली नाही. पण आपण ऊर्फी जावेद किंवा पूनम पाण्ड्ये नावाच्या सोशल मीडिया इन्फ्लुएन्सरना आवरावं कसं, या विवंचनेत असताना साडेतीन तासांच्या विमान प्रवासावर असलेल्या इराणमध्ये एका तरुणीला अंतर्वस्त्रात वावरल्यामुळे अज्ञातवासात जावं लागलं आहे. तिच्यावर काय अनावस्था प्रसंग ओढवला असू शकतो याची कुणालाच काहीही कल्पना नाही.

असं सांगितलं जातंय की, हिजाब योग्य पद्धतीने न घातल्यामुळे सुरक्षा दलाशी बाचाबाची झाली. त्याचं रूपांतर झटापट आणि मारहाणीत झालं. तिला हा अवमान सहन झाला नाही आणि तिने आपलं शरीर हेच आपल्या निषेधाचे माध्यम बनवले. तिने उरली वस्त्रंही इस्लामिक कायद्यांच्या बंधनांसोबत झुगारून दिली. काही मिनिटांपुरती या अचैल स्वातंत्र्याची अनुभूती तिने घेतली. परंतु इराणच्या नियमांमध्ये ती स्वैरता ठरली. शालीनतेचे नियम तिने मोडल्याचा ठपका ठेवून तिला नंतर सुरक्षा दलांनी ताब्यात घेतलं. त्या तरुणीबद्दल पुढे काही कळलेले नाही. ‘क्षण एक पुरे स्वातंत्र्याचा, वर्षाव पडो मरणांचा’ अशी तिची गत झाली असल्यास आश्चर्य नको.

निषेधाचं माध्यम म्हणून विवस्त्र होण्याची परंपरा जगभरात अनेक घटनांमधून अधोरेखित झाली आहे. जुलै 2004 मध्ये इंफाळच्या कांगला किल्ल्यासमोर काही वरिष्ठ वयाच्या महिलांनी कपडे काढून निषेध केला होता. “इंडियन आर्मी रेप अस” असं एका फलकावर लिहून तो फलक या महिलांनी आपल्या विवस्त्र शरीरासमोर धरला होता. हा फोटो 20 वर्षांपूर्वी जगभरातल्या अनेक वर्तमानपत्रांनी प्रकाशित केला होता. अर्धसैनिक दलांनी स्थानिक तरुणीचा बलात्कार करून खून केल्याच्या घटनेविरुद्ध त्यांनी अशा पद्धतीने आवाज उठवला होता. त्यांना “मेईरा पैबीस” असं म्हटलं गेलं. म्हणजे महिलांवरील अन्यायविरोधात मशाल घेऊन पुढे धावणाऱ्या वीरांगना.

कपडे त्यागणे हे एक निषेधाचे प्रभावी साधन म्हणून इतिहासात वापरले गेले आहे. आत्मसन्मान पणाला लावून एखाद्या प्रश्नी लोकांचं लक्ष वेधण्यासाठी विवस्त्र होण्याचा पर्याय अनेकांनी निवडला गेला आहे. केवळ महिलाच नाही तर पुरुषांनीही कपड्यांचा त्याग हा राजकीय किंवा सामाजिक प्रश्नांचा मुद्दा बनवत सत्ताधीशांचं लक्ष वेधलं आहे. भारतातील दोन महात्म्यांनी या कपड्यांचा वापर कल्पकतेने केला. महात्मा जोतीराव फुलेंनी फाटकं पागोटं, खांद्यावर घोंगडी, आखूड धोतर नेसून इंग्लंडच्या ड्युक ऑफ कनॉटच्या मेजवानीला हजेरी लावली होती. भारतातील सर्वसामान्य शेतकऱ्यांची व्यथा त्यांनी या मेजवानी प्रसंगी मांडली. महात्मा गांधींनी केवळ पंचा नेसून परदेशी कपड्यांचा त्याग केला आणि भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीला नवा आयाम दिला.

स्वत:चे कपडे काढून निषेध करणे किंवा स्वत:ला व्यक्त करणे हे इतिहासभर विविध मार्गांनी वापरले गेले आहे आणि काहीवेळा वादग्रस्त ठरले आहे. व्यक्ती आणि गटांनी सामाजिक, राजकीय किंवा वैयक्तिक कारणांना लक्ष वेधण्यासाठी नग्नतेचा वापर एक प्रतीकात्मक किंवा थेट पद्धत म्हणून केला आहे.

युक्रेनमधली फेमेन स्त्रीवादी चळवळ महिला हक्क, लैंगिकता, शोषण आणि हुकूमशाहीच्या विरोधात टॉपलेस किंवा नग्न निषेध आयोजित करते. फेमेन कार्यकर्त्या नग्नतेचा वापर सामाजिक निषेधासाठी, आवाहनांसाठी, माध्यमांचे लक्ष वेधण्यासाठी करतात. ही पद्धत विवादास्पद असूनही आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रभावी ठरली आहे.

बॉडी पॉझिटिव्हिटी आणि एलजीबीटीक्यू प्लस यांच्या मोर्चांमध्ये स्व-स्वीकृतीसाठी नग्नता वापरली जाते. पारंपरिक सौंदर्य मानकांवर सवाल उभे करणं, बॉडी शेमिंगच्या विरोधात आवाज उठवणं यासाठी विवस्त्रता प्रतीक म्हणून वापरली जाते.

मूलनिवासी हक्क चळवळींमध्ये सांस्कृतिक वारसा, सार्वभौमत्वाचे दावे यासाठी आंशिक नग्नता किंवा पारंपरिक वस्त्रंप्रावरणं वापरली जातात. प्रदर्शन आणि कला तसंच राजकीय भाष्यांसाठी नग्नता गेल्या शतकापासून वापरली जाते. अच्युत पालव यांनी याना गुप्ता या मॉडेलच्या शरीरावर कॅलिग्राफिक अक्षरांचे दागिने रंगवले होते. या माध्यमातून अक्षरलेखनाचा प्रसार झाला होता. लैंगिक समानता किंवा अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याशी संबंधित विवस्त्रता काम करते. नग्नतेतली प्रतीकात्मकता सामाजिक मानकांना आव्हान देते, सत्ताधीशांना प्रश्न विचारते, आणि उपेक्षित मुद्द्यांना ऑप्टिक्स अर्थात दृश्यमानता बहाल करते.

अर्थात स्वैर वर्तनाने किंवा लक्ष वेधून घेण्यासाठी नग्नतेचा आधार घेणाऱ्या वल्लीही होऊन गेल्या आहेत. प्रोतिमा बेदीने 1974 साली जुहू चौपाटीवर अचैल सैरसपाटा केला होता. मिलिंद सोमण यांच्या बीचवरच्या विवस्त्र जॉगिंगच्या फोटो सेशनच्या वेळी प्रोतिमा बेदींच्या आठवणींना उजाळा मिळाला. नुकतीच गरोदरपणातली न्यूड फोटो सेशनही गाजली आहेत. पण ही इराणच्या आंशिक नग्नतेपुढे फिकी पडतात. काही काळाच्या स्वातंत्र्याच्या उद्गारासाठी हे विवस्त्रतेचे आत्मघातकी पाउल उचलणे हे केवळ धाडस नव्हे तर स्वातंत्र्याची मशाल घेतलेल्या वीरांगनेचंही प्रतीक म्हणून पुढे येऊ शकतं. चेहराही नग्न असू शकतो ही संकल्पना गृहित धरली तर मग या घटनांमुळे आरशात स्वतःलाच न्याहाळताना खरोखरच आपला चेहरा नग्न असतो का.