काफ्काच्या कथेतला उपोषण कलाकार

‘ए हंगर आर्टिस्ट’ ही लेखक फ्रान्ज काफ्का यांची मूळ कथा 1922 साली प्रकाशित झाली होती. या कथेचा स्वैर व त्रोटक अनुवाद इथे देत आहोत.
102 वर्षे जुनी ही जर्मन कथा आजही तितकीच प्रत्ययकारी आहे.

‘ए हंगर आर्टिस्ट’

गेल्या काही दिवसांमध्ये उपोषण कलाकारांमधला रस खूपच कमी झालाय. पूर्वी स्वतःच उपोषण इव्हेंटची निर्मिती करून चांगले पैसे मिळायचे. आजकाल ते शक्य नाही. ते दिवस वेगळे होते. उपोषणाच्या अखेरच्या सरत्या दिवसात उपोषण कलाकाराकडे संपूर्ण शहराचं लक्ष वेधून घेतलं जायचं. प्रेक्षकांचा सहभाग वाढत जायचा. उपोषण कलाकाराला रोज पाहायला लोक यायचे. शेवटच्या दिवसांमध्ये वर्गणीच्या तिकिटासाठी झुंबड असायची. त्याच्या लहान बंद पिंजऱ्यासमोर लोक दिवसभर बसून राहायचे. रात्री देखील पाहण्याचे तास असायचे. टॉर्चलाइटमुळे परिणामकारकता वाढलीय. बऱ्या दिवशी पिंजरा मोकळ्या हवेत ओढला जायचा. उपोषण कलावंत मग लहान मुलांच्या डिस्प्लेसाठी ठेवला जायचा. थोराड लोकांसाठी उपोषण कलावंत म्हणजे एक विनोदाचा विषय. फॅशन म्हणून ते उपोषण पाहायला यायचे. बारकी मुलं मात्र आश्चर्यचकित होऊन पाहायची. त्यांच्या तोंडांचे आ वासलेले असायचे. भीती दाबण्यासाठी ते एकमेकांचे हात धरून ठेवायचे. खुर्ची नाकारत तो विखुरलेल्या पेंढ्यावर काळ्या विजारीत बसलेला असायचा. त्वचा निस्तेज फिकुटलेली. फासळ्या उठून दिसणाऱ्या. काहीवेळा तो मुंडी हलवायचा. नाईलाजाने कसनुसं हसत प्रश्नांची उत्तरे द्यायचा. किती क्षीण झालोय हे दाखवायला तो पिंजऱ्याच्या गजांमधून हात बाहेर काढायचा. पिंजऱ्यात एकच सामान… घड्याळ. डोळे मिटून तो समोर बसायचा. अधनंमधनं ओठ ओले करण्यासाठी काचेच्या ग्लासातून पाणी प्यायचा.
प्रेक्षकांचे बदलते गट तर होते. शिवाय लोकांनी निवडलेले सुपरवायझर देखील सतत लुडबुड करायचे – हे कसायाच्या काळजाचे लोक – कसे कोणास ठावूक, पण नेहमी तीनच्या संख्येने असायचे. रात्रंदिवस उपोषण कलाकारावर नजर ठेवण्याचं काम त्यांना देण्यात आलं होतं. तो गुपचुप काही खातपित नाही ना, हे तपासणं हे त्यांचं काम. ही जुजबी व्यवस्था होती. लोकांना माहीत होतं की बळजोरीने खायला दिलं तरी उपोषण कलाकार काही तोंडाला अन्न लावणार नाही. आपल्या उपोषण कलेचा सन्मान टिकवायचा तो आटोकाट प्रयत्न करणार. रात्रीचे पहाऱ्याचे गट मुद्दाम हलगर्जीपणा करायचे. हटकून दूर कोपऱ्यात एकत्र पत्ते खेळत बसायचे. सर्व लक्ष पत्ते खेळण्यात आहे असं दाखवायचे. उपोषण कलाकार त्यांची नजर चुकवून झटपट गुप्तपणे अल्पोपहार करत असणार, याची त्यांना खात्री होती. उपोषण कलाकाराला हे पहारेदार त्रासदायक वाटायचे. त्यांच्यामुळे तो उदास व्हायचा आणि त्याचं उपोषण कठीण जायचं.

काहीवेळा तो त्याच्या कमजोरीवर मात करायचा आणि त्याच्यावर नजर ठेवणाऱ्यांसाठी गाणी म्हणायचा. त्यांची शंका किती अन्यायकारक आहे हे दाखवण्याचा त्याचा प्रयत्न असायचा. पण त्याचा काही उपयोग व्हायचा नाही. कारण गाता गाता तो गुपचुप कसा खातो या कौशल्याबद्दल हे स्वयंघोषित सुपरवायझर चकितचंदू असायचे. नपेक्षा तो पिंजऱ्यातल्या गजांसमोर बसलेल्या प्रेक्षकांना पसंती द्यायचा. ते पिंजऱ्याच्या खोलीच्या अंधुक प्रकाशाबद्दल तक्रारी करायचे. मग तो त्यांच्यासाठी बाहेरच्या विद्युत फ्लॅश लाइट्सच्या पुढे यायचा. प्रखर लखलखत्या दिव्यांचा त्याला त्रास नव्हता. कधी कधी त्याला जराही झोपता यायचं नाही. कधी तो भर उजेडात कोणत्याही वेळी, अगदी गर्दी-गोंगाटात ताणून द्यायचा. अशा निरीक्षकांसोबत, तो संपूर्ण रात्रभर न झोपता आनंदाने वेळ घालवायचा. त्यांच्याशी चेष्टा-मस्करी करायचा, त्याच्या फिरस्तीच्या गजाल्या सांगायचा. मग प्रेक्षकांच्या गावगप्पाही तो आनंदाने ऐकून घ्यायचा. सगळ्यांना जागं ठेवण्याचा त्याचा प्रयास असायचा. जेणेकरून त्याच्याकडे खायला काहीच नाही, आणि त्याच्यासारखं उपोषण कोणीही करू शकणार नाही, हे त्याला सिद्ध करता यायचं.

सकाळी उपोषण कलाकाराच्याच खर्चाने निरीक्षकांसाठी जंगी नाश्ता आणला गेला. रात्रभर न झोपता त्याच्यावर वॉच ठेवण्याचे कठोर परिश्रम केलेल्या पुरुषांची भूक भागवली गेली. काही लोक असेही होते ज्यांना या न्याहरीमध्ये निरीक्षकांवर प्रभाव टाकण्याचे अनफेअर मिन्स दिसत होते. बरं त्यांना विचारलं की, मग तुम्ही नाश्त्याच्या आमिषाशिवाय नाईट शिफ्ट करणार का, तर एकेकाने भलत्या सबबी देत सुंबाल्या केल्या. पण तरीही उपोषण कलाकार गुप्तपणे काहीतरी खातो, या संशयावर सगळे ठाम असायचे.

साधारणपणे अशा लंब्याचवड्या उपोषणात शंकेचा घटक निगडीतच असतो. उपोषण कलाकाराला रात्रंदिवस कोण पाहत बसणार? त्यामुळे हे उपोषण अखंड आणि निर्दोष आहे की नाही हे त्याच्या स्वतःच्या आधाराशिवाय कोणाला कळू शकणार? स्वतःच्या उपोषणाने पूर्णपणे समाधानी होऊ शकणारा तोच एकमेव प्रेक्षक होता. पण तो कधीच समाधानी नव्हता. त्याचं कारण काही वेगळंच होतं. कदाचित केवळ उपोषणामुळे तो इतका क्षीण झाला नव्हता. बरेच लोक त्याच्या अस्थिपंजर देहाकडे पाहून खंतावायचे आणि त्याच्या उपोषण सोहळ्यापासून दूर जायचे. ही गोष्ट त्याला अधिक अशक्त करायची. तो स्वत:च्या परफॉर्मन्सबद्दलही संतुष्ट नव्हता. उपोषण करणं किती सोप्पंय हे त्याला एकट्यालाच माहीत होतं. जगातील सर्वात सोपी गोष्ट ती. तेही त्याने गप्पांच्या ओघात सांगितलं. पण लोकांनी विश्वास ठेवला नाही. त्यांना वाटलं की हा त्याचा विनय आहे. तरीही बहुतेकांना खात्री होती की हा प्रसिद्धीच्या मागे आहे किंवा भामटा आहे, कारण याला उपोषण कसं करावं याची युगत सापडली आहे. अर्धवट का होईना त्याची कबुली देण्याचं धारिष्ट्य यांच्या अंगी आहे. त्याची खंत त्याला आतून कुरतडायची की, त्याने स्वतःच्या इच्छेने मधेच उपोषण सोडलं गेलं तर?

आयोजकांनी उपोषणाचा कमाल कालावधी चाळीस दिवसांचा ठेवला होता. तो या चाळीस दिवसांच्या उंबरठ्या पलीकडे उपोषण कधीही जाऊ देणार नव्हता. अगदी आटपाट नगरींमध्येही नाही. त्याच्याकडे कारणही होतं. अनुभवाने त्याला शहाणपण आलं होतं की चाळीस दिवसांपर्यंत उपोषणांचं कुतूहल ठेवता येतं. हळुहळू जाहिरातींद्वारे शहरातल्या लोकांची आवड वाढत जाते, पण नंतर लोक पाठ फिरवतात – लोकप्रियतेत लक्षणीय घट दिसून येते. चाळीस दिवसांचे उपोषण हा कुठल्याही ठिकाणासाठी जास्तीत जास्त कालावधी होता.

चाळीसाव्या दिवशी फुलांनी मढवलेले पिंजऱ्याचे दार उघडले गेले – एक उत्साही प्रेक्षकांनी मंडप भरलेला. लष्करी बँडची धून वाजवली गेली, दोन डॉक्टर पिंजऱ्यात घुसले. उपोषण कलाकाराच्या भुकेचं मोजमाप झालं. मेगाफोनद्वारे मंडपात निकाल जाहीर करण्यात आला. शेवटी दोन तरुणी आल्या. त्यांची निवड चिठ्ठ्या टाकून झाली होती, या गोष्टीचा आनंद त्यांच्या चेहऱ्यावर दिसत होता. उपोषण कलाकाराला दोन पायऱ्या खाली घेऊन जाण्याचा प्रयत्न केला गेला. पिंजऱ्यातल्या एका लहान टेबलावर हॉस्पिटलमधून आणलेलं सात्विक जेवण होतं. आणि या क्षणी उपोषण कलाकार हार मानत नाही. त्याच्याशी मदतीची जवळीक करणाऱ्या तरुणींच्या हातांमध्ये त्याने आपले हडाडलेले हात ठेवले. पण त्याला उपोषण सोडून उभं राहण्याची इच्छाच नव्हती. चाळीस दिवसांनी आत्ता तरी का थांबायचं? आणखी जास्त काळ, अमर्यादित मुदतीसाठी उपोषण सुरू ठेवता येऊ शकलं असतं. त्याच्या सर्वोत्तम फॉर्ममध्ये तो होता. मग आत्ताच का थांबायचं? अधिकाधिक काळ उपोषण करण्याची त्याची कीर्ती लोकांना का हिरावून घ्यायची होती. केवळ यासाठीच का, की तो आतापर्यंतचा सर्वात मोठा उपोषण कलाकार बनू शकेल. पण जो कदाचित तो आधीच होता. उपाशी राहण्याच्या त्याच्या क्षमतेला मर्यादा नाहीत. पण अकल्पित मार्गाने तो स्वत: ला मागे टाकू शकेल. त्याचं एवढं कौतुक करण्याचा आव आणणाऱ्या या जमावाने त्याच्याशी इतका संयम का ठेवला? तो जास्त दिवसांसाठी उपोषित राहिला तर त्यांना सहन करायला काय जातंय? मग तोही थकला आणि पेंढ्यात बसून त्याला बरं वाटलं. आता त्याला सरळ उभं राहून जेवायला जायचं होतं. कल्पनेनेच त्याला मळमळ होऊ लागली. कष्टाने त्याने केवळ तरुणींचा विचार करून ही ऊर्मी दडपली. त्याने तरुणींच्या डोळ्यांत पाहिले. वरवर खूप मैत्रीपूर्ण, पण प्रत्यक्षात क्रूर. त्याच्या कमकुवत मानेवरचं त्याचं अतिजड डोकं त्याने हलवलं. पण नंतर जे नेहमी होतं तेच झालं.

आयोजक आला… संगीताच्या आवाजात बोलणे अशक्य होते. उपोषण कलाकारासमोर त्याने आपले हात असे उंचावले की, जणू स्वर्गस्थ देवतांना तो या पेंढीवरचं त्याचं सर्जक काम पाहण्यासाठी आमंत्रित करतो आहे… हा उपोषण कलाकार बलिदानासाठी सज्ज होता. नंतर उपोषण कलाकाराला त्याने कृश कंबरेत पकडले. त्याच्या अति सावधगिरीने लोकांना विश्वास वाटला. त्याला स्वाधीन केले गेले. मग जेवण आले. आयोजकाने उपोषण कलाकाराच्या तोंडात थोडेसं अन्न टाकलं. मग लोकांसमोर एक चषक उंचावण्यात आला. मोठ्या धूमधडाक्यात वाजंत्र्यांचा गलबला झाला. लोक पांगले. कुणीही या कार्यक्रमावर असमाधानी नव्हता.

तो अशा प्रकारे काही नियमित ब्रेक घेऊन प्रसिद्धीच्या झोतात बरीच वर्षे जगला. पण बहुतांश काळ तो सतत उदास राहिला. कारण त्याला सिरिअसली कसं घ्यायचं हेच लोकांना कळत नव्हतं. पण त्याला दिलासा कुठून मिळणार? इच्छा म्हणून त्याच्याकडे काय उरलं होतं? त्याच्याबद्दल कणव वाटणाऱ्या एखाद्या उमद्या गृहस्थाने त्याला समजावून सांगितले असते की बाबा रे, तुझे दुःख कदाचित तुझ्या या उपोषणामुळे आलं आहे. त्यावर उपोषण कलाकार संतापून उत्तरला असता… आणि एखाद्या श्वापदाप्रमाणे त्याने पिंजऱ्याचे गज हलवत सर्वांना घाबरवून सोडलं असतं. पण आयोजकांकडे अशा प्रसंगी दंड करण्याचा एक मार्ग होता. आणि या दंडाचा वापर करायला आयोजकाला अधिकचा आनंद मिळायचा. उपोषण कलाकाराची चिडचिड ही त्याच्या उपोषणामुळेच निर्माण झाली आहे. पोट भरलेल्यांच्या माथी हे स्पष्टीकरण लगेच मारलं जायचं. उपोषण कलाकाराच्या असल्या वागणुकीची माफी देण्यास आपण सक्षम आहोत, हे उपस्थित जमावाला भारी वाटायचं.
मग आयोजक उपोषण कलाकाराच्या अधिक काळ उपाशी राहण्याच्या दाव्याबद्दल बोलू लागतो. या दाव्यातल्या उदात्त यत्नांची, त्याच्या प्रबळ इच्छाशक्तीची, महान आत्मक्लेशाची तो प्रशंसा करतो. परंतु नंतर हा आयोजक उपोषण कलाकाराची विक्रीयोग्य छायाचित्रे तयार करून विपरीत वर्तनही करतो. कारण छायाचित्रांमध्ये तर कोणीही कधीही पाहू शकतो. उपोषणाच्या चाळीसाव्या दिवशी उपोषण कलाकार त्याच्या पिंजऱ्यातल्या अंथरुणावर थकव्याने जवळजवळ मरणपंथाला लागलेला असतो.

सत्याचा अपलाप करण्याच्या या वृत्तीशी उपोषण कलाकार परिचित होता. तरीही दरवेळी या विचारांनी त्याच्या डोक्याला जास्तीचा ताण यायचा. उपोषण अकाली संपुष्टात येण्याचं फलित काय याचीही कारणं लोक मांडू पाहात होते. गैरसमजुतीने भरलेल्या या जगात लोकांच्या आकलनाविरुद्ध लढणं अशक्य होतं. पिंजऱ्याच्या आतून तो आयोजकाचं म्हणणं चांगल्या भावनेने ऐकत असे. पण प्रत्येक वेळी त्याचा फोटो प्रसिद्ध झाला की तो एक हताश उसासा टाकून गजाआड पुन्हा गवताच्या पेंढीत गाडून घ्यायचा. आश्वस्त प्रेक्षक मग त्याला पाहायला पुन्हा जमा व्हायचे.

एके दिवशी उपोषण कलाकाराच्या कौतुकात स्वतःचा आनंद शोधणाऱ्यांच्या गर्दीने उपोषण कलाकाराला सोडून इतर आकर्षणांकडे जाणं पसंत केलं. आयोजकांनी अर्ध्या युरोपभर पाठपुरावा केला. उपोषणातलं लोकांचं जुनं स्वारस्य पुन्हा मिळतंय का हे तो शोधत होता. पण सर्व व्यर्थ. उपोषणकर्त्यांच्या विरोधात लोकांनी गुप्त करारच केला होता जणू. उपोषणाची लोकप्रियता पुन्हा कधीतरी परत येईल हे निश्चित होतं. पण उपोषणावर उपजीविका असलेल्यांसाठी काहीच सांत्वना नव्हती. काय करायचं उपोषण कलाकाराने? ज्याने हजारोंच्या जमावाचा जल्लोष ऐकला होता तो माणूस गावच्या जत्रांमध्ये आणि मेळ्यांच्या प्रदर्शनांमध्ये सादरीकरण करणार नव्हता. उपोषण कलाकार वेगळा व्यवसाय स्वीकारण्यासाठी म्हातारा झाला होता. त्याहीपेक्षा उपोषणासाठी तो कट्टरपणे समर्पित होता. म्हणून त्याने आपल्या आयुष्याच्या एका वळणावर त्याचा अतुलनीय साथीदार असलेल्या आयोजकाचा निरोप घेतला आणि एका मोठ्या सर्कसमध्ये स्वतःला भाड्याने देऊन टाकणं योग्य समजलं. स्वतःच्या भावनांची कदर ठेवण्यासाठी, त्याने कराराच्या अटींकडे अजिबात लक्ष दिले नाही.

मोठ्या सर्कशीत मोक्कार माणसं, जनावरं आणि हातचलाखीवाले हौशे, नवशे, गवशे असतात. सर्कशीत कुणाचाही वापर होतो. अगदी उपोषण कलाकाराचा देखील. अर्थातच, उपोषण कलाकाराच्या अपेक्षा माफक होत्या. शिवाय, या सर्कस प्रकरणात केवळ उपोषण कलाकारच नव्हता, तर त्याची जुनी कीर्ती आणि प्रसिद्ध पावलेलं नावही गुंतलेलं होतं.

वाढत्या वयामुळे आणि उपोषण कलेची ताकद कमी झाल्यामुळे एक जीर्णशीर्ण उपोषण कलाकार सर्कशीच्या शांत वातावरणात पळून गेला, असंही कुणी म्हटलं नसतं. सर्कशीत उलटपक्षी उपोषण कलाकाराने घोषित केलं की तो पूर्वीप्रमाणेच उपोषण करू शकतो.
उपोषण कलाकार नव्या वस्तुस्थितीच्या जाणिवा विसरला नव्हता. त्याचा पिंजरा आता रिंगणाच्या मध्यभागी स्टार आकर्षण म्हणून उभा करणार नव्हते. जनावरांच्या स्टॉलजवळच्या प्रवेशाच्या ठिकाणी त्याला बाहेर हलवलं. पिंजऱ्याभोवती प्रचंड सुवाच्य रंगवलेल्या फलकात तिथे काय पाहायचं हे लिहिलं गेलं. मुख्य परफॉर्मन्सच्या मध्यंतरात, जेव्हा सर्वसामान्य लोक जेव्हा प्राणी पाहण्यासाठी वन्यपशु संग्रहालयाकडे झेपावायचे तेव्हा उपोषण कलाकाराला टाळणं कठीण होतं. अरुंद वाटेवर मागून ढकलणारे लोक नसते तर प्रेक्षक पिंजऱ्याभोवती अधिक रेंगाळले असते. प्राण्यांच्या स्टॉलकडे जाताना दीर्घ शांततापूर्ण निरीक्षणासाठी हा विराम आहे हे लोकांना समजले नाही. या प्रेक्षकांच्या भेटींच्या वेळी उपोषण कलाकार थरथर कापू लागे, याचं हे एक कारण होतं. त्याच्या आयुष्यातील मुख्य उद्दिष्ट हरपत चाललं होतं. सुरुवातीच्या दिवसांत तो मुख्य परफॉर्मन्समधल्या विरामांची क्वचितच वाट पाहू शकला. सुरुवातीला तो त्याच्या आजूबाजूला ओसंडून वाहणाऱ्या गर्दीकडे आनंदाने पाहत होता. बहुतेक लोक पुन्हा पुन्हा फक्त वन्यजीव संग्रहालयालाच भेट देत होते. तिथला सर्वात सुंदर क्षण म्हणजे दोन गटांतलं भांडण. एका गटाला उपोषण कलाकाराकडे पाहात वेळ काढायचा होता. लोकांच्या दुसऱ्या गटाची मागणी होती की थेट प्राण्यांच्या स्टॉलवर जावे. मोठा जमाव निघून गेला की, उशिरा येणाऱ्यांना हवा तितका वेळ रेंगाळण्यापासून रोखणारं काहीही नव्हतं. तरी ते नजर न टाकताच लांबून वन्यजीव प्राणी बघायला पुढे जायचे.

एक कुटुंबवत्सल बाप आपल्या मुलांसह आला होता. उपोषण कलाकाराकडे बोट दाखवून त्याने तपशीलवार स्पष्टिकरण दिलं. तो अशाच पण अधिक भव्य प्रदर्शनांना पूर्वी उपस्थित होता. त्याची त्याने चर्चा केली. शाळकरी अर्ध्यामुर्ध्या वयातली त्याची मुलं अनाकलनीयपणे चेहऱ्यांनी उभी होती. त्यांच्यासाठी उपवास काय असणार? तरीही त्यांच्या शोधक डोळ्यांमध्ये दिसणारी चमक त्याला भूतकाळाची आठवण करून देत होती. उपोषण कलाकार कधीकधी स्वत: ला म्हणायचा, जर त्याची जागा प्राण्यांच्या स्टॉलच्या जवळ नसती तर सर्वकाही चांगलं झालं असतं. लोकांना निवड करणं सोपं झालं असतं. प्राण्यांच्या स्टॉलमधून येणारा दुर्गंध, रात्री प्राण्यांच्या आवाजांचा गोंधळ, कच्च्या मांसाचे तुकडे समोरून जाणं, याबाबत त्याने सर्कस प्रशासनाकडे जाण्याचं धाडस केलं नाही. प्राप्त परिस्थितीत त्याला पाहायला येणाऱ्या गर्दीबद्दल तो प्राण्यांचा आभारी होता. अस्तित्वाची आठवण करून द्यायच्या नादात सर्कसवाले त्याला कोठे लपवतील हे सांगता येत नाही. तो वन्यपशु संग्रहालयाच्या मार्गात फक्त एक अडथळा होता. एक छोटीशी अडगळ, कोणत्याही परिस्थितीत सतत कमी महत्त्वाची होत जाणारी अडगळ. लोक सरळ दुर्लक्ष करून त्याच्या पुढून जायचे. त्याच्या पिंजऱ्यावरचे सुंदर सुवाच्य फलक गलिच्छ आणि अवाचनीय बनले. लोकांनी फाडून टाकले. पण कोणीही ते बदलण्याचा विचार केला नाही. उपोषण किती दिवस चालले होते याचा अदमास नव्हता. फळा बरेच दिवस अपरिवर्तित राहिला. पहिल्या आठवड्यांनंतर कर्मचारी या छोट्याशा कामाला कंटाळले. उपोषण कलाकार गतवैभवातल्या स्मृतींप्रमाणे उपोषण करत राहिला. कोणीही दिवस मोजत नव्हते. स्वत: उपोषण कलाकाराला, या क्षणापर्यंत त्याची कामगिरी किती मोठी आहे हे माहीत होतं. त्याचं काळीज जडावलं. उपोषण कलाकार फसवणूक करणारा नव्हता. तो प्रामाणिकपणे त्याचं काम करत होता. – पण जग त्याच्या पुरस्काराची खिल्ली उडवत होतं. पुष्कळ दिवस गेले, आणि हे देखील संपलं.

शेवटी पिंजऱ्याकडे एका सुपरवायझरचं लक्ष वेधलं गेलं. त्याने परिचारकाला विचारलं की त्यांनी हा उपयुक्त पिंजरा आणि आत सडत चाललेला पेंढा वापराविना उभा का ठेवला आहे? एका माणसाने नंबर असलेल्या फळ्याच्या मदतीने उपोषण कलाकाराची आठवण काढेपर्यंत कोणालाही खबरबात नव्हती. त्यांनी काठीच्या साहाय्याने पेंढा ढोसला आणि तिथे उपोषण कलाकार सापडला.

“तुम्ही अजून उपोषण करताय?” सुपरवायझरने विचारलं. “तुम्ही शेवटंचं कधी थांबणार आहात?”
“मला माफ करा,” उपोषण कलाकार कुजबुजला. पिंजऱ्यासमोर कान लावून बसलेल्या सुपरवायझरलाच ते ऐकू आलं.
“नक्कीच,” सुपरवायझर म्हणाला, त्याच्या कपाळावर बोटाने थोपटून उपस्थितांना त्याची परिस्थिती दाखवत सुपरवायझर म्हणाला, “आम्ही तुम्हाला माफ करतो.”
“तुम्ही माझ्या उपोषणाचे कौतुक करावं असं मला नेहमीच वाटत होतं,” उपोषण कलाकार म्हणाला.
“आम्ही तुमच्या उपोषणाचं कौतुकच करतो,” सुपरवायझर आपसुक म्हणाला.
“मला उपोषण करायचं होतं. कारण मी दुसरं काही करू शकत नाही,” उपोषण कलाकार म्हणाला.
सुपरवायझर म्हणाला, “तुम्ही दुसरं काही तरी का करू शकत नाही?”
“कारण, मला ज्याचा आनंद घेता येईल असं अन्नच मिळालं नाही. जर असं अन्न मला मिळालं असतं तर मी हा स्वतःचा असा तमाशा केला नसता. इतर सर्वांप्रमाणे मी भरपेट मनापासून जेवलो असते.”
हे त्याचे शेवटचे शब्द होते. त्याची नजर कमजोर होत होती. अभिमानाची छटा नसली तरी उपोषण पुढे सुरूच ठेवण्याचा दृढनिश्चय त्या म्लान नजरेत होता.
“ठीक आहे, आता हे निस्तरा” सुपरवायझर म्हणाला आणि त्यांनी उपोषण कलाकाराला पेंढ्यासह गाडलं. त्याच्या पिंजऱ्यात त्यांनी एक तरणाबांड पँथर आणून ठेवला. इतक्या दिवसांपासून उदास असलेल्या या पिंजऱ्यात या जंगली उमद्या जनावरामुळे जान आली. पहारेकऱ्यांनी या प्राण्याचं अन्न आणलं. आपल्या गतस्वातंत्र्याचा जराही विचार न करता त्या पँथरने त्या अन्नाचा आस्वाद घेतला. जगण्याचा आनंद त्याच्या घशातून इतक्या तीव्र उत्कटतेने व्यक्त झाला की प्रेक्षकांना ते पाहणं सोपं नव्हतं. तरीही प्रेक्षक स्वतःच्या मनावर ताबा ठेवत पिंजऱ्याभोवती रेंगाळत राहिले… पुढे जाण्याची त्यांची इच्छाच नव्हती.