हत्ती एकमेकांशी संवाद साधतात!

हत्ती केवळ धोका किंवा भीती वाटल्यावरच मोठ्याने आवाज काढतात, असे मानले जात होते. मात्र, नवीन संशोधनात असे आढळले आहे की, हत्ती ट्रम्पेटचा वापर एकमेकांशी संवाद साधण्यासाठी, खेळण्यासाठी आणि भांडण्यासाठीही करतात. याचा अर्थ हत्तींची संवाद साधण्याची पद्धत खूप गुंतागुंतीची आहे.

प्राण्यांमध्ये संवादाची गरज

माणसांनी जशा संवाद साधण्यासाठी वेगवेगळ्या भाषा तयार केल्या आहेत. त्यामुळे आपण आपल्या भावना, विचार आणि माहिती एकमेकांना सांगू शकतो. त्याचप्रमाणे, प्राणीसुद्धा एकमेकांशी वेगवेगळ्या आवाजांद्वारे संवाद साधतात. जसं की जंगलातील प्राणी शिकारीचा धोका असल्यास इतर प्राण्यांना आवाज काढून धोक्याचा इशारा देतात. हत्ती दुसऱ्या हत्तींसोबत संवादासाठी वेगवेगळे आवाज काढतात, हे नव्या संशोधनातून स्पष्ट झाले आहे.

हत्तींचा आवाज आणि संवाद पद्धती

हत्ती जवळपास 70 वर्षे जगतात आणि त्यांचे समूह बदलत असतात. त्यामुळे एकमेकांशी संपर्क साधण्यासाठी आणि एकत्र राहण्यासाठी ते विविध प्रकारचे आवाज काढतात. जसे की मोठे आणि बारीक आवाज, किलबिलाट, गर्जना इत्यादी.

आशियाई हत्तींच्या आवाजावर संशोधन

आफ्रिकन हत्ती कशा पद्धतीने आवाज काढून इतर हत्तीणसोबत संवाद साधायचे यावर बरेच संशोधन करण्यात आले. मात्र आशियाई हत्तींच्या आवाजांबद्दल त्या तुलनेने कमी संशोधन झाले होते. आफ्रिकन आणि आशियाई हत्ती हे वेगवेगळ्या ठिकाणी राहतात आणि त्यांची जीवनशैली सुद्धा वेगळी असते. त्यामुळे त्यांच्या बोलण्यातही फरक असतो.

या विषयावर प्रकाश टाकण्यासाठी संशोधकांनी भारतीय हत्तींच्या आवाजांचा अभ्यास केला. आणि 23 डिसेंबर 2024 रोजी ‘मॅमेलियन बायोलॉजी’ या वैज्ञानिक मासिकात हा अभ्यास प्रसिद्ध करण्यात आला.

संशोधकांनी हत्तीचं वय, लिंग आणि कृतीनुसार त्यांचे आवाज कसे बदलतात, हे पाहिले. हत्तींच्या किंकाळ्या लहान असोत वा मोठ्या, त्या सारख्याच राहतात. मात्र, डरकाळीचा आवाज वाढत्या वयानुसार बदलतो. मोठे हत्ती खोल आणि लांबट आवाज काढतात, तर लहान हत्ती तीव्र आणि जलद डरकाळी फोडतात.

हत्तींचे संवादाचे प्रकार

संशोधकांनी हत्तींचे आवाज चार प्रकारांत विभागले आहेत.

1.ट्रम्पेट (मोठा किंकाळीदार आवाज) – आनंद, भीती, संताप किंवा संवादासाठी

2 गर्जना – संपर्क ठेवण्यासाठी किंवा गडबड असल्याचे सांगण्यासाठी, संकटाचा इशारा देण्यासाठी.

2.गुंजारणे – शांततेत संवाद साधण्यासाठी.

3.चिवचिवाट – लहान हत्ती मोठ्या हत्तींचे लक्ष वेधण्यासाठी वापरतात.

यातील मोठे आवाज सहज ऐकू येतात, तर काही बारीक आवाज माणसाला ऐकू येत नाहीत. संशोधकांनी शोधून काढले की हत्ती ट्रम्पेटचा वापर भीतीव्यतिरिक्त खेळण्यासाठी, संवाद साधण्यासाठी आणि समूहात आपली उपस्थिती दाखवण्यासाठी करतात.

दक्षिण भारतातील हत्तींच्या आवाजांचा अभ्यास

हत्तींच्या आवाजातील फरक आणि त्यांची कारणे समजून घेण्यासाठी संशोधकांनी बंडीपूर राष्ट्रीय उद्यान आणि मदुमलाई राष्ट्रीय उद्यान या दोन मोठ्या अभयारण्यांमध्ये रेकॉर्डिंग उपकरणं लावली आणि हत्तीचे वेगवेगळे आवाज कसे काम करतात हे पाहिलं. ही अभयारण्य एकमेकांपासून 75 किलोमीटर अंतरावर असून, बंडीपूरमध्ये सुमारे 1025 आणि मुदुमलाईमध्ये सुमारे 300 हत्ती आहेत.

संशोधनात असे दिसून आले की लहान हत्ती आपले अस्तित्व दाखवण्यासाठी आणि कळपाचे लक्ष वेधण्यासाठी तीव्र आवाज काढतात. तर मोठे हत्ती मात्र सौम्य आवाज काढतात. तसेच, वय आणि शरीराच्या आकारानुसार आवाज बदलत जातो. हत्तींच्या पिलांचे गर्जना करण्याचे वर्तन आफ्रिकन आणि आशियाई हत्ती दोघांमध्ये सारखेच आढळले.

हत्तींच्या आवाजावर पुढील संशोधन सुरू

या अभ्यासातून संशोधकांना आशियाई हत्तींच्या आवाजांबद्दल महत्त्वाची माहिती मिळाली आहे. मात्र, अजूनही हत्तींच्या संवादाचे रहस्य पूर्णपणे उलगडलेले नाही. त्यामुळे वैज्ञानिक आता एक ‘आशियाई हत्ती ध्वनि ग्रंथालय’ तयार करत आहेत, जिथे जंगलातील आणि पाळीव हत्तींच्या आवाजांचा सखोल अभ्यास केला जाईल.

हत्तींच्या वर्तनशास्त्रावर प्रकाश टाकणारे हे संशोधन भविष्यात हत्तींच्या संवर्धनासाठी महत्त्वाचे ठरू शकते. हत्ती केवळ शरीरानेच नव्हे, तर संवादानेही अत्यंत बुद्धिमान प्राणी असल्याचे यातून स्पष्ट झाले आहे!