गेल्या रविवारी आपण भारतातल्या दक्षिणेकडे बोलल्या जाणाऱ्या तंजावरच्या बोली भाषेची थोडक्यात ओळख करून घेतली. सामाजिक भाषाविज्ञानात यासारख्या प्रत्यारोपित बोली किती अंशी टिकून आहेत, त्या अजून किती वर्षे टिकतील याचे पडताळे बांधण्याकरता काही निकषांचा वापर केला जातो. तंजावरची मराठी या निकषांवर कुठे उभी आहे याचा या लेखात मागोवा घेऊया.
ब्रिटिशपूर्व काळातील तंजावर मराठी भाषेची समृद्धता
इसवी सनाच्या सोळाव्या-सतराव्या शतकापासून महाराष्ट्रातून दक्षिणेकडे सुरू झालेले हे स्थलांतर जवळपास एकोणिसाव्या शतकापर्यंत सातत्याने सुरू होते. तंजावर मराठीमध्ये नाटक, कीर्तने, लावण्या आणि हरिकथा लिहिण्याची समृद्ध परंपरा होती. इ. स. १८५८ पर्यंत मोडी लिपीचा वापर नियमित लेखनासाठी केला जात होता. त्याच वेळी तंजावर मराठी विद्वानांनी तेलगू, तामिळ आणि संस्कृत भाषेतही साहित्य लिहिले. सरफोजी राजे सरस्वती महाल ग्रंथालय हे तंजावरमधील प्रसिद्ध ग्रंथालय आणि संशोधन केंद्र असून या ग्रंथालयाच्या मराठी हस्तलिखितांमध्ये दक्षिण भारतीय मराठी भाषकांनी सतराव्या, अठराव्या आणि एकोणिसाव्या शतकात केलेल्या सुमारे ३०७५ रचना आणि महाराष्ट्रातील रामदासी आणि दत्तात्रेय मठांच्या संतांनी लिहिलेली काव्ये यांचा समावेश आहे.
तंजावर येथील उपलब्ध हस्तलिखितांची सूची
मराठ्यांच्या कारकिर्दीत मठांना समृद्ध करणाऱ्या या महान संतांनी, कवींनी लिहिलेल्या साहित्याकृतींच्या शेकडो मूळ प्रती आणि अनुवाद येथे उपलब्ध आहेत. मराठी हस्तलिखिते मुख्यतः कागदावर आणि काही ताडपत्रांवर आहेत. कागदी हस्तलिखिते मराठी भाषेत परंतू तेलगू लिपीत लिहिली गेली होती. हे दस्तऐवज तत्त्वज्ञान, साहित्य, नाटक, संगीत, शब्दकोश, औषध आणि विज्ञान यासारख्या विषयांशी संबंधित आहेत. शेवटचा राजा- सरफोजी याने दगडी टंकाक्षरांचा वापर करून दक्षिण भारतातील पहिल्या देवनागरी छापखान्याची स्थापना केली. तंजावरात राहणारा हा एक बहुभाषिक समुदाय होता आणि त्यामुळे, कमी-अधिक प्रमाणात, कन्नड, तेलगू आणि तामिळ भाषांचा प्रभाव वेगवेगळ्या प्रमाणात तंजावर मराठीवर दिसून येतो.
तंजावर मध्ये रचलेल्या मराठी लावण्यांचा संग्रह
संस्कृत व्याकरण परंपरेच्या चौकटीत लिहिलेले पहिले मराठी व्याकरण मद्रासमधील फोर्ट सेंट जॉर्ज महाविद्यालयातील मराठीचे व्याख्याते वेंकट माधव यांनी लिहिले आहे. मराठीवरील त्यांची तीन कामे केवळ स्वत: लेखक आणि त्यांचे सहाय्यक भीम पंडित यांच्या स्वाक्षरीमध्ये आहेत. महाराष्ट्र प्रयोग चंद्रिका (इ. स. १८२७) यामध्ये संस्कृतमधील २२७ सूत्रे आहेत आणि त्यासोबत संस्कृत भाष्य, मराठी भाष्य आणि मराठी विवेचन आहे. मराठी भाष्य आणि विवेचनामध्ये लेखकाने वापरलेली बोली तंजावर मराठी आहे हे लक्षात घेणे आवश्यक आहे. आजूबाजूच्या तामिळ भाषकांना मराठीची ओळख करून देण्यासाठी हे व्याकरण रचण्यात आले होते.
स्थलांतराच्या प्राथमिक अवस्थेनंतर अस्तित्वाशी निगडीत प्रश्न
मराठी भाषकांचे तंजावर प्रांतात झालेले स्थलांतर हे लांब पल्ल्याचे स्थलांतर होते जेथे स्थलांतरित लोक प्रत्यारोपित प्रदेशात नवीन संबंध प्रस्थापित केल्यानंतर त्यांचे जुने संबंध टिकवून ठेवण्यासाठी किंवा पुनरुज्जीवित करण्यासाठी संघर्ष करतात. त्याचप्रमाणे हे एक दीर्घकालीन स्थलांतर आहे जिथे स्थलांतराच्या सुरुवातीच्या काळात हालचालींचे सतत आणि चक्रीय अभिसरण दिसून येते. नवीन संस्कृती स्वीकारून उपजीविकेच्या नवीन साधनांसह स्थायिक होईपर्यंत लोक जवळजवळ एक शतक आपल्या कुटुंबासह स्थलांतरित किंवा स्थायिक न होता महाराष्ट्रातून दक्षिण भारतात जात राहिले.
मात्र हा टप्पा ओलांडल्यानंतर या समूहाची स्थिती कशी होती याची नोंद घेणे महत्त्वाचे ठरते. तंजावर साम्राज्याची सत्ता मराठा राजांकडे राहिली तोपर्यंत मराठी समाजातील विविध घटकांकडे उपजीविकेचा पारंपरिक स्रोत होता. तथापि, तंजावर मराठी साम्राज्याच्या पतनानंतर, मोठ्या संख्येने लिपिक, आश्रित नातेवाईक आणि गरीब नातेवाईकांची कुटुंबे गरीब झाली आणि अनेक पंडित, पुजारी, डॉक्टर, कलाकार, चित्रकार आणि ललित कलांचे अनुयायी यांचे प्रायोजकत्व कमी झाले. यामुळे काही कुटुंबे तंजावरमधून बाहेर पडली आणि त्यांनी प्रशासक आणि शिक्षणतज्ज्ञ म्हणून ब्रिटीश सेवा आणि भारतीय राज्यांमध्ये सर्वोच्च पद प्राप्त केले.
बहुविध ओळख
तंजावर मराठी भाषकांच्या बाबतीत, स्थलांतराचा परिणाम म्हणून त्यांची प्रादेशिक ओळख, जात ओळख आणि भाषेची ओळख या परस्परविरोधी स्थितीत आहेत. यामुळे भाषा आणि समाजाचे संबंध अधिक क्लिष्ट होतात. सोप्या भाषेत सांगायचे झाले तर तामिळनाडूमध्ये राहत असल्यामुळे त्यांची प्रादेशिक ओळख तामिळ नागरिक आहे, त्या-त्या जातीची स्वतंत्र ओळख आहे तर मातृभाषा म्हणून आजही ही मंडळी स्वत:ची ओळख अत्यंत अभिमानाने मराठी अशीच करून देतात.
भाषेचे आजचे स्वरूप
भाषेचे स्वरूप निश्चित करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावणारे विविध सामाजिक घटक पुढीलप्रमाणे आहेत. जात, वय, कुटुंबाची रचना, साक्षरता आणि प्रादेशिक संलग्नता. तंजावर मराठीत बोली-अंतर्गत भिन्नतेवर परिणाम करणारे हे महत्त्वाचे घटक मनायला हवे. तंजावर मराठी कुटुंबांमध्ये सामान्यपणे संयुक्त कुटुंबरचना हा कल दिसून येतो. कदाचित सांस्कृतिक आणि भाषिक ओळख टिकवून ठेवण्याच्या हेतूने त्यांनी या प्रकारच्या कौटुंबिक संरचनेला प्राधान्य दिले असावे. तथापि, उपजीविकेसाठी अलीकडील काळात झालेल्या स्थलांतरामुळे आणि मूळ (तंजावर) मधील मर्यादित संधींमुळे बहुतेक कुटुंबांमधील तिसरी पिढी मुख्य घरापासून दूर आहे. केवळ भारतातील विविध राज्यांतच नाही तर परदेशातही अनेक मुले स्थायिक झाली आहेत.
तंजावर मराठी भाषक हे आपल्या अंतर्गत समूहाशी जितक्या घट्ट जोडलेले आहेत तितकेच ते बाहेरील गटांना सामावून घेण्यासही उत्सुक आहेत. या प्रवृत्तीमुळे संपूर्ण समुदायाला साडे तीनशे वर्षांहून अधिक काळ एकाच वेळी बहुभाषिकता टिकवून ठेवण्यास मदत झाली आहे. वेगवेगळ्या सामाजिक तसेच धार्मिक कार्यक्रमांसाठी वारंवार कौटुंबिक मेळावे आयोजित केले जातात. त्यामुळे समान भाषा बोलणाऱ्यांना एकमेकांशी संवाद साधण्याची संधी मिळते. पूर्वजांच्या भूतकाळातील कामगिरीच्या कथा, ग्रंथालयात उपलब्ध असलेले मोठे साहित्य आणि विविध गाणी/अंगाई गीते हे या भाषेसाठी अभिमान निर्माण करण्याचे एकमेव स्रोत आहेत. तंजावर मराठीचा वापर जुन्या पिढीकडून माहिती प्राप्त करण्यासाठी एक साधन म्हणून केला जातो आणि इंग्रजी/तमिळ/कन्नड हे सक्रिय संवादासाठी प्राथमिक साधन म्हणून वापरले जातात. तथापि, तंजावर मराठीमध्ये बोलल्याबद्दल त्यांच्यात सकारात्मक किंवा किमान स्वीकारार्ह वृत्ती आहे. ते अनौपचारिक क्षेत्रात काय बोलतात, दूरध्वनीवरील संभाषण करत असताना कोणती भाषा वापरतात या गोष्टी भाषेचे अस्तित्व टिकेल की नाही याचा एक महत्वाचा निकष आहेत. तंजावर मराठी पालक पुढच्या पिढीमध्ये भाषा हस्तांतरित करण्याचा प्रयत्न करतात. काहीजण जोडीदार आणि मुलांसह घरी फक्त मराठी भाषा वापरतात. काही मुले घरी मराठी वापरण्याचा आग्रह धरतात. काही जण मुलांचे लक्ष वेधून घेण्यासाठी गाणी/झोपण्याच्या वेळेच्या कथा किंवा अंगाई गीतांची मदत घेतात. त्यांच्यापैकी बहुतेकांना असे वाटते की मुले घरातही भाषेचा वापर सोडून देत आहेत यामुळे पुढील काही वर्षांत आपली भाषा नष्ट होणार आहे. तथापि, त्यांना त्यांची सांस्कृतिक ओळख म्हणून भाषा टिकवून ठेवायची आहे आणि तिचे पोषण करायचे आहे. त्या भाषेचे जतन आणि प्रचार करण्यासाठी कोणत्याही संघटित प्रयत्नात सक्रियपणे सहभागी होण्यास ते तयार आहेत. तंजावर मराठीकडे आज स्वतंत्र लिपि नाही. सोशल मीडियावर तंजावर मराठीमध्ये लिहिण्यासाठी रोमन किंवा तमिळ लिपी वापरली जाते. समाजातील काही घटकांनाच देवनागरी लिपीची माहिती आहे. तथापि, भाषेच्या प्रशिक्षणाच्या अभावामुळे ध्वन्यात्मक स्तरावर बरेच बदल होत आहेत.
शिक्षणाच्या माध्यमाच्या परिणामांमुळे, विशिष्ट लिपीच्या ज्ञानामुळे तंजावर मराठीच्या स्वरूपावर परिणाम झाला आहे.
संस्कृति-संगम
एक समुदाय म्हणून तंजावर मराठीने महाराष्ट्रातील संस्कृतीशी आपले संबंध कायम ठेवले आहेत, त्याच वेळी दक्षिण भारतीय संस्कृतीची वैशिष्ट्ये सामावून घेतली आहेत. सांस्कृतिक नमुन्यांचे हे मिश्रण तंजावर मराठीच्या दैनंदिन जीवनाच्या विविध पैलूंमध्ये पाहिले जाऊ शकते.
(अ) धार्मिक प्रथा आणि सण
जवळजवळ सर्व तंजावर मराठी कुटुंबे दक्षिण भारतात पाळल्या जाणाऱ्या हिंदू दिनदर्शिकेवर तसेच महाराष्ट्रात पाळल्या जाणाऱ्या दिनदर्शिकेवर आधारित सण साजरे करतात. जरी या सणाचे नाव, दंतकथा आणि विशिष्ट सणाशी संबंधित कथा समान असल्या तरी उत्सवाचे स्वरूप प्रांतानुसार बदलते. दक्षिण भारतात पाळली जाणारी उपासनेची शैली तंजावर मराठीने स्वीकारल्याचे दिसते.
(ब) विवाह विधी आणि धार्मिक विधी
विवाह विधी महाराष्ट्रातील त्यांच्या जातीच्या समतुल्य आहेत. तथापि, लग्नाशी संबंधित औपचारिक परंपरा आणि उत्सवांची पद्धत दक्षिण भारतीय विवाहांसारखीच आहे.
(क) खाण्याच्या सवयी
अनेक खाद्यपदार्थांमध्ये महाराष्ट्रीय आणि दक्षिण भारतीय पाककृतींचे मिश्रणदेखील दिसून येते जिथे पदार्थाचे नाव मुख्य भूमीसारखेच आहे, परंतु तयार करण्याची आणि सादर करण्याची शैली दक्षिण भारताची आहे. जवळजवळ संपूर्ण समुदायामध्ये भात आणि डाळ हेच विविध प्रकारच्या तोंडी लावण्यांसह मुख्य खाद्यपदार्थ म्हणून खाल्ले जातात.
तंजावर मराठी खाद्यसंस्कृती
(ड) कपडे
पुरुष त्यांच्या तामिळ बांधवांप्रमाणेच धोती/लुंगी घालतात. धोतर किंवा झब्बा-लेंगा परिधान करण्याच्या महाराष्ट्रीय पद्धतीपेक्षा ती पद्धत वेगळी आहे. महिला मराठी शैलीसारखीच पाच/सहा किंवा नऊवारी साडी नेसतात. तरुण पिढी पँट/शर्ट घालते.
तंजावर मराठीसारख्या द्विभाषिक समुदायांमध्ये, काही क्षेत्रांमध्ये, एक भाषा वापरली जाते तर इतर क्षेत्रांमध्ये दुसरी भाषा बोलली जाते. घरगुती भाषा म्हणून तंजावर मराठीचा वापर कमी झाला आहे. केवळ विवाह किंवा धार्मिक समारंभांसारख्या सामाजिक मेळाव्यांमध्ये, तंजावर मराठीचा वापर तामिळ/कन्नडसह सार्वजनिक क्षेत्रात केला जातो. कामाच्या ठिकाणी इंग्रजी किंवा प्रादेशिक भाषा वापरली जाते.
भाषा जतनाचे प्रयत्न
भौगोलिक अंतर आणि महाराष्ट्र सरकारकडून केले जाणारे अपुरे प्रयत्न/ अनास्था यामुळे तंजावर मराठी आणि प्रमाण मराठी यांच्यातील संबंध पूर्णपणे तुटले आहेत. कोणतीही भाषा केवळ बोलणाऱ्यांच्या मनोवृत्तीमुळे टिकून राहत नाही. तर धार्मिक/राजकीय सत्ता केंद्रांचा पाठिंबाही याकरता तितकाच महत्त्वाचा आहे याला इतिहास साक्षीदार आहे. प्राचीन आणि मध्ययुगीन भारतात राजकीय शक्तींनी विविध भाषांमधील साहित्याच्या निर्मितीला प्रोत्साहन दिले. त्यांच्या धोरणांद्वारे भाषा किंवा प्रदेशाबद्दल कोणताही भेदभाव दर्शविला गेला नाही. मध्ययुगीन काळ हा असा काळ होता जेव्हा लोकांना त्यांच्या भाषिक किंवा प्रादेशिक संलग्नतेपेक्षा धर्माच्या आधारे ओळखले जायचे. भाषा किंवा प्रदेशाच्या आधारे लोकांशी वेगळ्या पद्धतीने वागणे हे आजच्या राजकारणाचे आणि सामाजिक परिस्थितीचे कडू फळ आहे.
सोशल मीडियाचा वापर करून तंजावर मराठी भाषा जतन करण्यासाठी आज अनेक प्रयत्न केले जात आहेत हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे. मात्र, ते प्रयत्न पुरेसे नाहीत. भाषातज्ज्ञांच्या मदतीने तंजावर मराठी भाषक धोक्यात असलेल्या भाषेला बळकटी देण्याच्या दिशेने काम करू शकतात.
सध्याच्या युगातील सामाजिक राजकीय परिस्थितीवर मात करून यापुढेही आपल्या भाषेचे अस्तित्व टिकवून ठेवण्याचे आव्हान सर्वच बोलींसमोर आहे हे आपण विसरता कामा नये.
