युनेस्कोच्या ग्लोबल एज्युकेशन मॉनिटरिंग अहवालामध्ये शैक्षणिक धोरणे आखणाऱ्यांसाठी तंत्रज्ञानाला धरून काही मूलभूत प्रश्न विचारले गेले आहेत. ते असे – तंत्रज्ञान वापरणं योग्य आहे का? सगळ्यांना समान संधी मिळते का? किंवा ते न्याय्य आहे का? मोजमाप करता येते का? टिकाऊ आहे का?
शाळांमध्ये मोबाईलवर बंदी आणा, युनेस्कोची सूचना
“ऑनलाईन कनेक्शन्समुळे माणसांचा एकमेकांशी असलेला संवाद कमी होता कामा नये. ऑनलाईन जग प्रत्यक्ष जगातल्या संवादाला पर्याय असू शकत नाही.” – युनेस्कोच्या डायरेक्टर जनरल ऑडेरी अझाऊले सांगतात. युनेस्कोने सर्वच देशांना शाळेमध्ये मोबाईल बंदी आणावी असेही सुचवले आहे. त्याचबरोबर मूलभूत प्रश्न उपस्थित करत असतानाच डिजिटल शिक्षणाची गरज आणि महत्वही या अहवालात अधोरेखित केले आहे.
स्क्रीनमुळे मुलांची कौशल्य बोथट
कोरोना लॉक डाऊन काळात शाळा ऑनलाईन सुरु झाल्या आणि मुलं कायमचीच ऑनलाईन गेली. शाळांनीही जे बदल कोरोना काळातल्या ऑनलाईन शाळांसाठी केले होते, ते ऑफलाईन शाळा सुरु झाल्यावरही बदलले नाहीत. उदा. व्हाट्सअॅप वर गृहपाठ व मुलांसाठीच्या सूचना पाठवणे. WhatsApp ही सोय नक्कीच आहे पण कुणासाठी? कशासाठी वापरायचं याचं भानही गरजेचं आहे. पालकांना शाळेच्या विविध नोटीस देण्यासाठी WhatsApp चा वापर करणं वेगळं आणि मुलांना त्यावर गृहपाठापासून अनेक गोष्टी पाठवणं वेगळं. मुलांची मानसिक, बौद्धिक, शारीरिक कौशल्य या सगळ्यात आपण बोथट करत नेतो याचा विचार अनेकदा होत नाहीये हे फार भयानक आहे.
फक्त झोपेच्या काळातच स्क्रीन दूर
भारतातल्या माणसांचा सरासरी स्क्रीन टाईम जवळपास 7 तास 18 मिनिटे इतका आहे. पण माझ्या आजवरच्या अनुभवातून माझ्या हे लक्षात आलं आहे की माणसं जेवढी झोपतात तितकाच वेळ ती स्क्रीनपासून दूर असतात. थोडक्यात आपला म्हणजे मोठ्यांचा आणि मुलांचाही स्क्रीन टाइम प्रचंड आहे.
आपला स्क्रीन टाइम किती हे शोधायचं कसं?
- आपल्या फोनमध्ये सेटिंग मध्ये गेलात की तिथे डिजिटल वेलबीइंग अँड पेरेंटल कंट्रोल्स नावाचे फिचर असते. तिथे तुम्हाला निरनिराळ्या अॅप्सवर तुमचा नेमका किती वेळ जातो हे तुम्ही बघू शकता. प्रत्येक तासाचा, रोजचा, आठवड्याचा आणि महिन्याचा तुलनात्मक स्क्रीनटाईम कळू शकतो.
- तसंच निरनिराळ्या अॅप्ससाठी ठराविक स्क्रीन टाइम तुमची सेट करु शकता. म्हणजे तुमचा त्या अॅपचा स्क्रीन टाइम संपला की तुमचा फोनच तुम्हाला अॅप बंद करण्याची आठवण करुन देईल.
- यात फोकस मोड, वर्क मोड, स्लिप मोड अशीही काही फीचर्स आहेत, ज्यांच्या वापरामुळे फोनचा हस्तक्षेप कमी करता येऊ शकतो.
मुलाचा स्क्रीन टाइम किती हवा?
भारतीय बालरोगतज्ज्ञ संस्थेच्या वतीने 2020-2021 मध्ये म्हणजे कोविडच्या काळात काही मार्गदर्शक तत्व प्रसिद्ध करण्यात आलेली होती. त्यानुसार मुलांचा स्क्रीन टाइम किती हवा हे जाणून घेऊ.
0 ते 2 वर्ष : स्क्रीन टाइम नको. म्हणजे या वयोगटाला मुलांच्या डोळ्यासमोर कुठलाही स्क्रीन नको. आपल्या घरात काय परिस्थिती असते याचा विचार करुन काय बदल करता येतील हे बघा.
2 ते 5 वर्ष : शैक्षणिक व अशैक्षणिक कार्यक्रमांसाठी दिवसाला 1 तास. हा एक तसाही सलग नाही. 30 मिनिटांचे 2 भाग. किंवा तासाभराचे सोयीने दिवसभरात केलेले भाग.
5 ते 10 वर्ष: 2 तासांपेक्षा कमी स्क्रीन टाइम यात शैक्षणिक, प्रकल्प पूर्तीसाठी शक्यतो वापर असावा असं म्हटलं आहे. म्हणजे गेमिंगसाठी, रील्स बघण्यासाठी फोन नाही. आणि गेमिंगचं कौतुकही नको.
10 ते 18 वर्ष: या वयोगटात टीन्स येतात. त्यांचे झोपेचे प्रश्न आज मोठे आहेत. या गाईडलाईन्समध्ये स्पष्ट म्हटलेलं आहे की 8 ते 9 तासांची झोप झालीच पाहिजे. त्यात कुठलीही तडजोड नको. मैदानी खेळ खेळले जातील याकडे लक्ष हवं. छंद जोपासले गेले पाहिजेत. थोडक्यात, अभ्यास, झोप, खेळ, वैयक्तिक स्वच्छता यामध्ये अडथळा न येऊ देता समतोल वापर करत स्क्रीन टाइम असावा.
जास्त स्क्रीनटाईमचे मुलांवर परिणाम
या गाईड लाईन्स बघितल्यावर आपल्याला कुटुंब म्हणून किती प्रचंड काम करायला हवं आहे याची जाणीव होते.
मोबाईल किती वेगवेगळ्या प्रकारचे अडथळे मुलांच्या एकूण विकासात आणतो आहे हे कामाच्या वेळोवेळी दिसते. एकाग्रता कमी होणं, लक्ष केंद्रित करता न येणं, बैठक मोडणं, लहान वयात ऑनलाईन डेटिंगची सुरुवात होणं, अनोळखी माणसांकडून होणारं शोषण, पॉर्न आणि गेमिंगचं व्यसन, सायबर बुलिंग, स्वतःचे विचार न मांडताना, त्यासाठी पुरेसा वेळ न घेता कॉपी-पेस्ट-एडिटची सवय लागणं, प्रत्यक्ष संवादात अडथळे येणं आणि सगळ्यात मोठी अडचण म्हणजे सतत ऑनलाईन जगाच्याच विचाराने मन व्यापलेलं असणं.
शाळेत फोन नेण्याचे धोके
कान आणि डोळे सतत मोबाईलमध्ये अडकलेले असणं हेही फारसं चांगलं नाही. जी मुलं शाळेत जेव्हा फोन घेऊन येतात ती तो शाळेच्या वेळेत अजिबात वापरत नाहीत असं मुळीचच नाही. मुलं अनेकदा फोन सायलंटवर ठेवून शाळेच्या वेळात वापरत असतात. त्यात गेमिंग करणं, चॅटिंग करणं, ऑफ पिरीएड्स किंवा मधल्या सुट्टीच्या काळात पॉर्न क्लिप्स बघणं, इतर लहान वर्गातल्या मुलांना दाखवणं, एकमेकांचे फोटो काढणं, क्वचित प्रसंगी बाथरूम मध्ये फोटो काढणं, मिम्स बनवणं असले अनेक प्रकार मुलं करतात. मुलांच्या हातात योग्य वयात फोन असायला हवा.
पालक म्हणून मुलांच्या संधी आपण हिरावतो
मुळात पालक म्हणूनही आपण हे मान्य केलं पाहिजे की मुलांना फोनची गरज नसते. आणि असलीच तरी स्मार्टफोनची गरज नसते. संपर्कासाठी साधा फोनही मुलांना चालू शकतो. अजून एक गोष्ट लक्षात घेतली पाहिजे ती म्हणजे मोबाईल न घेता शाळेत जाणं आणि शाळेतून परत घरी सुरक्षित येणं हाही मुलांसाठी जीवन कौशल्याचा भाग आहे हे आपण विसरता कामा नये. स्वतःची काळजी स्वतः घेणं, वेळ प्रसंगी मदत कुणाकडे मागायची हे माहित असणं, या गोष्टी त्यांच्या वाढीसाठी महत्वाच्या असतात. हातात सतत मोबाईल देऊन ही जीवन कौशल्ये विकसित करण्याची संधीच आपण मुलांकडून काढून तर घेत नाहीयोत ना?
