या लेखात आपण पर्माकल्चरची आणखी काही तत्वे पाहणार आहोत. ज्याचा उपयोग तुम्ही तुमच्या शेतीत करू शकतात.
अक्षय ऊर्जेचा वापर
वेगवेगळ्या कामांसाठी निसर्गातल्या अक्षय म्हणजेच पुन्हा पुन्हा निर्माण होऊ शकणाऱ्या ऊर्जेचा आणि वस्तूंचा जास्तीतजास्त वापर करायला पर्माकल्चर सुचवतं. दगडी कोळसा, पेट्रोल, डिझेल किंवा सध्या सरकार पुरवत असलेली वीज (जी मुख्यतः कोळसा जाळून तयार केली जाते) हे स्रोत पर्यावरणावर ताण निर्माण करतात. शिवाय असे स्रोत निसर्गात पुन्हा तयार होऊ शकत नाहीत. अशा ऊर्जेचे स्रोत वापरण्यापेक्षा, पर्यावरणपूरक स्रोत वापरले गेले पाहिजेत.
उदा. जास्तीतजास्त बहुवार्षिक वनस्पती लावून त्यातून जळाऊ लाकूड, अन्न मिळवणे, दगडी कोळसा वापरण्यापेक्षा स्वतः वाढवलेल्या आणि पुन्हा वाढवता येऊ शकतील अशा वृक्षांपासून कोळसा तयार करणे जास्त संयुक्तिक ठरेल.
आम्ही आमच्या शेतात भाज्या आणि इतर काही गोष्टी वाळवण्यासाठी वीजेवर चालणाऱ्या ड्रायरऐवजी, हिवाळा आणि उन्हाळ्यात सोलर ड्रायर वापरतो. पावसाळ्यात येणाऱ्या शेवळं किंवा लोथीसारख्या भाज्या वाळवण्यासाठी चुलीपासून साधारण मीटरभर उंचीवर बांबूच्या साहाय्याने एक जाळी आडवी लटकवली जाते. त्यावर भाज्या पसरवल्या की, चुलीतून वर जाणाऱ्या धगीवर भाज्या सहज वाळतात. ही आमच्या भागातील अगदी पारंपरिक पद्धत आहे. भाजीला बार्बेक्यूसारखा स्मोकी सुगंध येतो हा आणखी एक फायदा. फळभाज्यांची लोणची करून ठेवणे हेही अक्षय ऊर्जेच्या वापराचं उदाहरण आहे.
कचरा निर्माण होऊ न देणे
कोणत्याही वस्तूचा, घटकाचा किंवा उत्पादनाचा वापर झाला की, त्या वस्तूचा पुन्हा त्याच किंवा दुसऱ्या एखाद्या प्रक्रियेत वापर होत नसेल किंवा त्याचे विघटन होत नसेल तर तो कचरा ठरतो. आपल्या व्यवस्थेमध्ये कचरा होऊ न देता वस्तूंचा पुन्हा पुन्हा वापर झाला पाहिजे, हे या तत्त्वाद्वारे सुचवले आहे. ज्यांचा पुन्हा वापर शक्य नसेल त्यांच्यात सुधारणा किंवा बदल करून दुसऱ्या एखाद्या कामासाठी त्यातल्या पार्ट्सचा वापर करता येईल. तेही शक्य नसेल तर त्याचे विघटन करून त्यातील घटक व्यवस्थेत परत आणता येतील. अशाप्रकारे सिस्टिममध्ये कचरा शक्यतो निर्माणच होणार नाही हे डिझायनरने पाहणं अपेक्षित आहे.
उदा. गाडीची जुनी चाकं रोपे लावण्यासाठी किंवा बसण्यासाठी, टीपॉय म्हणून वापरणे.
हिवाळ्यात आम्ही पोपटी करतो. म्हणजे मडक्यात वेगवेगळ्या भाज्या, कंद, शेंगा आणि चिकनचे थर रचून ते भांबुर्डीने बंद करून बाहेरून पेटवतो. काही वेळा वापर झाला की मडकं फुटतं. मग त्यापासून योग्य त्या झाडांसाठी प्लँटर तयार करतो ही सगळी ह्या तत्वाच्या वापराची उदाहरणं आहेत.
आपण कधी कधी जेवण वाढून घेण्यासाठी थर्माकोलच्या प्लेट्स वापरतो, त्याऐवजी केळीची पाने वापरणे अधिक योग्य. केळीची पाने वापरल्यानंतर जनावरांना चारा म्हणून देता येतात, नाहीतर कम्पोस्ट करता येतात.
पॅटर्नपासून बारकाव्यांपर्यंत
निसर्गात वेगवेगळ्या ठिकाणी गणिती सूत्रात बांधलेले ठळक आकृतिबंध (patterns) दिसतात. उदाहरणार्थ नदी वळणं घेत घेत वाहते. कॉस्टससारख्या वनस्पतींची पाने विशिष्ट आकारात आणि क्रमाने वाढतात. हे पॅटर्न जास्त उत्पादक असतात, कारण त्यात उपलब्ध साधनांचा, जागेचा पुरेपूर वापर करून घेतला जातो. निसर्गात नेहमी ऊर्जेचा इष्टतम वापर करून घेतला जातो. जगण्यासाठीच्या कठोर स्पर्धेत वाया जाणे हे परवडणे शक्य नसते. असे मोठ्या स्तरावरील पॅटर्न्स लक्षात घेऊन आधी आपण ज्याची रचना करतोय त्याचं विहंगम दृश्य (Birds Eye View) लक्षात घेऊन मगच हळूहळू त्यातील बारकाव्यांपर्यंत येणे ह्या तत्त्वाद्वारे सुचवलं आहे.
उदा. आमच्या शेतावर फिरण्यासाठी पायवाटा तयार करायच्या होत्या, तेव्हा काहीवेळा निरीक्षण केल्यावर कशाप्रकारे नागमोडी वळणं घेत आम्ही आणि आमची माणसे फिरत होती हे लक्षात आलं. तेच पॅटर्न वापरून आधी गाडी जाऊ शकेल असे मोठे रस्ते आणि मग अंतर्गत भागासाठी पायवाटा तयार केल्या गेल्या. सरळ रेषेत रस्ता तयार करण्यापेक्षा अशा नागमोडी रस्त्यात खूप जागा वाया गेली असं सुरुवातीला वाटू शकेल. पण ह्यामुळे रस्त्यांच्या आणि पायवाटांच्या दोन्ही बाजूंना, वेगवेगळ्या वनस्पती आणि वेलींसाठी भरपूर जागा तीही वेगवेगळे मायक्रोक्लायमेट असलेली उपलब्ध झाली.
शेतावर, वर्षभर सकाळचा सूर्यप्रकाश कुठे भरपूर मिळतोय हे पाहून ती जागा भाजीपाला पिकांसाठी सोडली. पश्चिमेला प्रखर उन्हात भाज्या चांगल्या वाढू शकणार नाहीत मग पश्चिमेला मोठी, सावली देणारी झाडे होतीच ती वाढू दिली. त्यानंतर भाजीपाल्यासाठी रेज्ड बेड्स, वाफे किंवा मांडव हे त्या त्या पिकाच्या गरजेप्रमाणे तयार करून घेतले. आधी मोठ्या पॅटर्नने सुरुवात करून मग बारकाव्यात शिरल्यामुळे डिझाईन सुटसुटीत झाले.
सुटा सुटा नाही तर एकात्मिक विचार
व्यवस्थेतील एकेका घटकाचा सुटा सुटा विचार करण्यापेक्षा त्यांचे एकमेकांसोबतचे संबंध लक्षात घेऊन, त्यांच्यात समन्वय साधता आला तर उत्पादकता वाढवता येते. एकेक घटक सुटा सुटा असतो तेव्हा ऊर्जा, जागा, मनुष्यबळ इत्यादी संसाधनेही जास्त खर्च होतात. तरीही प्रत्येक घटकाचा पूर्ण कार्यक्षमतेने वापर करता येत नाही. ह्या तत्त्वाद्वारे पर्माकल्चर एकात्मिक विचार करायला उद्युक्त करते.
उदा. शेतात मदतनीसांची राहण्याची व्यवस्था, भाजीपाला लागवड आणि कोंबडी किंवा बदक पालन ह्यांचा एकत्र विचार करुन सिस्टीम डिझाईन केली तर कोंबड्यांची आणि बदकांची विष्ठा भाजीपाल्याच्या बेड्स मध्ये खत म्हणून वापरता येईल. मदतनीसांना अगदी सहज भाजीपाला आणि कोंबड्यांवर लक्ष ठेवता येईल. मुंगूस किंवा चोरांपासूनही संरक्षण मिळेल.
आमच्या शेतात गुरांचा गोठा आणि कोंबड्यांचं खुराडं स्वतंत्र पण तरीही एकमेकांना लागून आहे. त्याची व्यवस्था अशी केली आहे की, कोंबड्यांना गुरांच्या गोठ्यात किमान काही काळासाठी जाणे-येणे शक्य होते. त्यामुळे गुराढोरांच्या अंगावरचे कीटक कोंबड्यांसाठी खुराक म्हणून मिळतात आणि जनावरांचे आरोग्यही चांगले राहते. दोन्ही एकत्र आणि घराजवळ असल्याने जातायेता आमचे लक्ष राहते आणि गोठा साफ करायला आलेला माणूसच कोंबड्यांच्या खुराड्याची स्वच्छता, अंडी गोळा करणे, पिलांना दाणे देणे, पाणी बदलणे आणि इतर कामे सहज करू शकतो.
1 Comment
हे मराठीत येणे खूप गरजेचे होते. तुम्ही ते सारांश रुपाने इथे ठेवत आहात हे खूपच प्रशंसनीय कार्य आहे व त्याबद्दल तुमचे आभार