अतिविषारी साप : व्हायपर 

विषारी सापामध्ये जगभरात प्रसिद्ध असलेली सापाची जात म्हणजे ‘व्हायपर’.  मराठी मध्ये याला ‘चापडा’ म्हणतात.  या व्हायपर्सनां लांबलचक सुळे असतात. या सुळ्यांनी ते भक्ष्याच्या शरीरात खोलवर दंश करून विष टोचतात. हे विष सहसा रक्तभिसरण संस्था आणि स्नायुंवर हल्ला करतात. या व्हायपर्सचं शरीर हे जाडसर असतं. त्यांची लांबी सहसा कमी असून डोकं काहीसं चपटं आणि तिकोणी असते. 

व्हायपर सापाच्या दोन जाती

व्हायपर जातीच्या सापामध्ये दोन प्रकार आढळतात. एका जातीतल्या व्हायपर सापाच्या तोंडावर दोन उष्णता संवेदनाग्रहण करणारी छिद्रे असतात. तर दुसऱ्या जातीतल्या सापाच्या तोंडावर ही छिद्र नसतात. 

ज्या सापांमधे ही छिद्रे असतात ती डोळे आणि नाकपुडीच्या मध्ये दोन्ही बाजूला असतात. कधी कधी ही छिद्रे नाकपुडीपेक्षा जास्त मोठी असतात. ही उष्णता संवेदनाग्रहण करणारी छिद्रे आजूबाजूला असलेल्या उष्ण रक्ताच्या सस्तन प्राणी, पक्ष्यांची हालचाल सहज टिपू शकतात. आपले डोके आजूबाजूला फिरवून जाणवणाऱ्या उष्णते प्रमाणे ते भक्ष्याची योग्य दिशा सहज ओळखतात. 

मुख्य भक्ष्य

हे साप दिसायला जरी सुस्त असले, तरी भक्ष्याला पकडण्यासाठी मात्र झपाट्याने त्यावर हल्ला चढवतात. उंदीर, घुशीसारखे छोटे सस्तन प्राणी, पक्षी आणि पाली, सरडे, बेडूक हे त्यांचं मुख्य खाणं असते. 

प्रजनन प्रक्रिया

या जातीचे साप पिल्लांना थेट जन्म देतात. त्यांच्या पोटात एका पारदर्शक पिशवीमध्ये अंडी असतात आणि तिथेच ती उबवली जातात. अंड्याच्या बलकामधूनच पिल्लांना अन्नपुरवठा केला जातो. त्यानंतर योग्य वेळी मादी सुरक्षीत ठिकाणी थेट पिल्लांना जन्म देते. 

हिरवा चापडा किंवा बांबू पिट

आतापर्यंत मी आपल्याकडे दिसणारा ‘हिरवा चापडा’ किंवा ‘बांबू पिट’ व्हायपर अनेक वेळेला बघितला होता. त्याचं फोटोसेशनही केलं होतं. नावाप्रमाणेच हा साप फिकट हिरव्या रंगाचा असतो. त्याच्या पाठीवर पुसट काळसर, तपकिरी नक्षी असते. लहान पिल्लांमध्ये ही नक्षी जास्त गडद असते आणि त्यांचा काही विशिष्ट आकार ठरलेला नसतो. हे साप वेलींवर, लहान झुडपांच्या फांद्यांवर राहतात. त्यांच्या हिरव्या रंगामुळे त्यांचा शत्रुपासून सहज बचाव होतो. 

याच सापाची दुसरी जात आहे ‘मलबार पिट व्हायपर’. हे साप घनदाट अरण्यात जास्त आढळतात. आपल्या महाराष्ट्रात काही खास ठिकाणे आणि दक्षिणेकडच्या जंगलात हे सर्रास आढळतात. ही जात सुद्धा झाडावरच राहते आणि त्यांचा रंग सुद्धा हिरवा असतो. या हिरव्या रंगावर काळपट, तपकिरी धब्बे असतात. 

‘हंप नोज्ड पिट व्हायपर’

या सापामध्ये आणखीन एक प्रकार आहे तो म्हणजे ‘हंप नोज्ड पिट व्हायपर’. मराठीमध्ये याला नाकाड्या चापडा असं सर्वसाधारणपणे म्हटलं जातं. हा तसा एकदम लहान म्हणजे जेमतेम एक फूटाएवढा वाढतो. याचा रंग लालसर तपकिरी किंवा राखाडी असतो. त्याचं डोकं मानेपासून वेगळे झालेलं असतं त्यामुळे त्यांना सहज ओळखता येते. त्याचं नाक काहिसं वरच्या बाजूला वाढलेलं असतं. त्यामुळे त्याच्या नाकावर टेंगूळ आले आहे की काय असं वाटते, म्हणून त्याला ‘हंप नोज्ड पिट व्हायपर’ असं म्हणतात. त्याच्या शरीरावर गडद तपकिरी किंवा राखाडी रंगाचे 20 ते 33 गोलाकार – त्रिकोणी धब्बे असतात. इतर पिट व्हायपर सारखा मात्र हा झाडावर न रहाता खाली जमिनीवरच राहतो. 

अतिदाट जंगलामध्ये पालापाचोळा, झाडांची मुळं किंवा दगडाखाली हा साप आढळतो. उत्तेजीत झाल्यावर तो आपली लालसर, पिवळसर उठावदार शेपटीची जोरदार हालचाल करतो. त्याच्या भक्ष्याला आकर्षित करण्यासाठीसुद्धा त्याला या सवयीचा उपयोग होतो. 

तळ कोकणात आढळणारा नाकाड्या चापटा

आपल्याकडे हा साप फक्त तळ कोकणात दिसतो. या वेळी बटरफ्लाय मीट साठी गोव्याला गेलो होतो. गोव्याच्या सदाहरित दाट जंगलाच्या पट्ट्यात दिसेल असा माझा अंदाज होता. आमचा मुख्य उद्देश फुलपाखरे बघायचा असला तरी मी तिथल्या स्थानिक मित्रांना सांगितलं की मला हा ‘नाकाड्या चापडा’ बघायचा आहे. दुसऱ्या दिवशी आम्ही ‘तांबडी सुर्ला’ या भागात फिरायला जाणार होतो. 

आमचा ग्रुप त्या जंगालात शिरतानाच एका मित्राने सांगितलं की,इथे चालताना जपून चाला आणि खाली बघत बघत चाला कारण या भागात खुप साप आहेत. आम्ही आपले वेगवेगळी फुलपाखरे बघत बघत, त्यांचे काढत पुढे जात होतो. अचानक आमचा वाटाड्या एकदम थबकला आणि त्याने मला हळूच खुण करून रस्त्यात बघायला सांगितलं. भर रस्त्यात एका झाडाच्या मुळापासून थोड्या अंतरावर हा नाकाड्या चापडा अंगाचे वेटोळे करून त्याच्या खास पोज मध्ये बसला होता. त्या सापाला पाहून माझं अनेक दिवसांचं स्वप्न पुर्ण झाल्याचा आनंद झाला. अतिशय सावकाश त्याच्या जवळ जाऊन त्याची वेगवेगळ्या अँगलनी फोटो घेतले. मागून आमचाच दुसरा ग्रुप आला. एवढ्या लोकांच्या चाहूल लागल्यामुळे तो साप पटकन आत झाडात सरपटत जाऊन गायब झाला.