गेल्या आठवड्यातील लेखात आपण महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातील खंडोबा दैवताच्या संकल्पनेसंबधीत झालेल्या सांस्कृतिक देवाण-घेवाणीची ओळख करून घेतली. मूळच्या कर्नाटकातील लोकदैवतांपैकी असलेला खंडोबा, मात्र पुढे महाराष्ट्रात प्रस्थापित आणि प्रसिध्द झाला. महाराष्ट्रात खंडोबाचा पंथ सुरु झाला. त्याचे सण, उत्सव, कुळाचार सुरु झाले. त्यासाठी खंडोबाची विविध प्रतीके निर्माण झाली. आजच्या लेखात आपण त्यांची ओळख करून घेवू.
खंडोबाच्या मणी-मल्लावरील विजयाची ‘चंपाषष्ठी’
खंडोबाच्या उत्सवापैकी महत्वाचा दिवस म्हणजे चंपाषष्ठी. खंडोबाच्या पंच/षडरात्रातील शेवटचा दिवस. हा खंडोबाच्या विजयाचा दिवस मानला जातो. या संदर्भातील खंडोबाचे दैवतशास्त्रीय स्पष्टीकरण मार्तंडविजय ग्रंथात विस्ताराने येते. त्यानुसार, मणि आणि मल्ल अशा दोन राक्षस मणिचूल पर्वतावर रहाणा-या सत्पर्षींच्या तपश्चर्येत विघ्न आणले. या संकटामुळे ऋषींनी हतबल होवून देवेंद्र, विष्णूकडे मदतीची याचना केली. मात्र त्यांची असमर्थता लक्षात घेता सत्पर्षीं शिवाकडे मदतीसाठी गेले. शिवाने मार्तंड भैरवाचे रूप घेवून दैत्य मलि-मल्लांसोबत घनघोर युध्द केले आणि त्यांचा वध केला. वध करण्याआधी दोनही दैत्य धारातीर्थी पडले आणि त्यांचा वध करण्याकरीता शिवाने त्यांच्या मस्तकावर पाय ठेवला. त्यावेळी पश्चातापाने दग्ध होवून दोघांनीही मार्तंड भैरवाची स्तुती केली. त्यामुळे प्रसन्न होवून मार्तंड भैरवाने त्यांना वरदान मागण्यास सांगितले. त्यावेळी दैत्यांनी मागितलेले वरदान म्हणजे – आमचे शिर तुझ्या पायाखाली नित्य असू दे आणि आमचे अश्वरूपही तुझ्यासोबत नित्य असू दे. मणि-मल्लाचा वध केल्यानंतर सप्तर्षींनी त्याला विनंती केली की ज्या ठिकाणी तुम्ही आमचे संरक्षण केले तेथे तुम्ही स्वयंभू लिंगाच्या स्वरूपात निवास करावात. हा दिवस म्हणजे मार्गशीर्ष शुध्द षष्ठी म्हणजेच चंपाषष्ठी. खंडोबाचा मणि-मल्लावरील विजय साजरा करणारा हा दिवस.
खंडोबाची लिंगद्वय आणि लिंगत्रय स्वरुपातली पूजा
खंडोबाच्या प्रतीकांची माहिती जाणून घेताना ह्या दैवतशास्त्राचा आधार घ्यावा लागतो. खंडोबाची प्रतीके दोन प्रकारात विभागता येतील, प्रतीकात्मक आणि प्रतिमात्मक.
प्रतीकात्मक प्रकारात खंडोबाच्या लिंग आणि तांदळाचा समावेश होतो. मल्लारिमहात्म्यामध्ये मणि-मल्लाच्या वधानंतर, सप्तर्षींच्या विनंतीवरून मार्तंड भैरव लिंगरूपाने प्रकट झाल्याचा उल्लेख येतो. त्यामुळे खंडोबाच्या पूजा प्रामुख्याने लिंगाच्या रूपात केली जाते. ही लिंगे स्वयंभू म्हणजेच न घडविलेली आणि अचल असतात. खंडोबाचे मैलारलिंग हे नाव त्याच्या लिंगात्मक पूजेचे द्योतक आहे. कदाचित खंडोबाच्या पूजेच्या प्रतीकामधील सर्वात प्राचीन प्रतीक लिंगच असावे असा काही संशोधकांचा अंदाज आहे. कधी कधी म्हाळसेचा समावेश करणारे लिंगद्वय तर म्हाळसा आणि बाणाईचा समावेश करणारे लिंगत्रयही पूजले जाते.
‘तांदळा’च्या स्वरुपातली पूजा
तांदळा म्हणजे अवयव नसणारी मुखवटावजा मूर्ती किंवा न घडविलेली निमुळती शिळा. लिंगाच्या अगदी विरुद्ध तांदळा चल असतो. काही ठिकाणी खंडोबाची पूजा तांदळाच्या स्वरूपातही केली जाते. मूळात हे दोनही प्रकार चेह-याच्या किंवा अवयवांचा अभाव असणा-या शिळाच असतात. हल्ली मात्र काही ठिकाणी लिंगावर किंवा तांदळ्यावर धातूचे (चांदी, तांबे किंवा कांस्य) मुखलिंग किंवा रूपडे चढवले जाते.
चौदाव्या शतकापूर्वीपासून मूर्ती पूजेचा अंदाज
खंडोबाची पूजा मूर्तीस्वरूपात नेमकी केव्हा सुरु झाली हे सांगणे जरा कठिण आहे. पण मल्लारिमहात्म्याच्या रचनेच्या काळाच्या आधीच म्हणजेच चौदाव्या शतकापूर्वी खंडोबाच्या मूर्ती बनविणे सुरु झाले असावे असा अंदाज वर्तविता येतो. कारण मल्लारिमहात्म्यात महीमयी मूर्तीचा उल्लेख आहे.
सर्वासां वर्णजातीनां ध्यानगम्या सुरैः कॄता ।
मूर्तिर्महीमयी शम्भोर्यथा मार्तंडभैरवी ॥
कर्नाटकातील मैलारमधील मातीची मूर्ती
मार्तंड भैरवाने प्रेमपूर येथे लिंगद्वयाने निवास केल्यानंतर त्या ठिकाणी सर्व देव यात्रेसाठी जमले. त्यावेळेस त्यांनी मार्तंड भैरवाची महीमयी उत्सवमूर्ती बनविली असा याचा अर्थ होतो. पुढे या महीमयी मूर्तीलाच ग्रंथकाराने मैलार असे म्हटले आहे. कर्नाटकातील मैलार (हडगल्लि-बळ्ळारी) गावी खंडोबाचे (मैलाराचे) मंदिर आहे. हे मंदिर मण्मैलार म्हणून प्रसिध्द आहे. याचे कारण येथील मैलार, मण्मैलार किंवा मण्णुमैलार आहे. स्थानिक भाषेनुसार मण्णु म्हणजे माती. म्हणजे या अर्थाने ती मैलाराच मातीची मूर्ती होय. याचाच अर्थ मल्लारिमहात्म्याच्या रचनेच्या काळी मैलार गावी किंवा कर्नाटकात अन्यत्र मैलाराची (खंडोबाची) मातीची मूर्ती प्रसिध्द असावी. यासंदर्भातील अधिक स्पष्टीकर रा. चिं ढेरे यांनी दिले आहे.
खंडोबाच्या टांकावर जर्मन अभ्यासकाचे संशोधन
प्रतिमात्मक पूजेमध्ये खंडोबाच्या मूर्ती आणि टांकांचा समावेश होतो. खंडोबा ज्यांचे कुलदैवत आहे त्यांच्या घरात कांस्याच्या किंवा इतर मिश्र धातूंच्या मूर्ती पूजेत आढळतात. या शिवाय काही घरांत खंडोबाची प्रतिमा अंकित केलेले टाक आढळतात. टांक म्हणजे सोन्याच्या किंवा चांदीच्या पत्र्यावर उठाचाच्या छापाने बनविलेली देवतांची प्रतिमा. खंडोबाचा टांक सोन्याचाच असला पाहिजे असा संकेत रूढ आहे. मात्र काही चांदीचे टांकही आढळले आहेत. खंडोबाच्या मूर्ती आणि टांकांवर गुंथर सोंथायमर नावाच्या जर्मन अभ्यासकाने संशोधन केले आहे.
खंडोबाच्या मूर्त्या आणि टांक तीन स्वरुपात
ह्या मूर्त्या आणि टाकांचे निरिक्षण केले असता, खंडोबाचे मूर्तीशास्त्र तीन प्रकारचे आढळते. बैठा खंडोबा, उभा खंडोबा आणि अश्वारूढ खंडोबा. बैठा खंडोबा सिंहासनाधिष्ठित असतो. बैठा खंडोबाच्या दोनही गुडघ्याखाली मणि-मल्लाची मुंडके असतात. हे मणि-मल्लाने मागितलेल्या वराचे चित्रण आहे. उभ्या खंडोबाच्या पायाखाली तर अश्वारूढ खंडोबाच्या घोड्याच्या पुढील पायांखाली मणि-मल्लाची मुंडके असतात. बैठा किंवा उभा खंडोबा चतुर्भूज असून त्यांच्या हातात खड्ग, त्रिशूल, डमरू, आणि पानपात्र असते. मूर्तीशास्त्रानुसार मार्तंडभैरव असितांग भैरववर्गात येतो. या वर्गाचे श्रीतत्वनिधी या संस्कृत ग्रंथात पुढील प्रमाणे वर्णन वर्णन येते.
आद्याष्टकं सुवर्णाभं त्रिशूलं डमरुं तथा ।
पाशं चासिं दधानं च ध्यायेत्सर्वाङ्गसुन्दरम ॥
म्हणजेच भैरवमूर्ती चतुर्भूज असून त्रिशूल, डमरू, पाश आणि खड्ग धारण करणारी असते. खंडोबा मार्तंड भैरव असल्याने त्याचे मूर्तीशास्त्र भैरवाप्रमाणेच आहे. फक्त पाशाच्या जागी खंडोबाने हातात पानपत्र धारण केले आहे. खंडोबाच्या सोबत कुत्रा दाखविलेला असतो. त्याचे वाहन घोडा आहे. काही मूर्तींमध्ये खंडोबाचे शिवस्वरूप अधोरेखित करणारा नंदीदेखील असतो. अश्वारूढ मूर्तीत खंडोबा योध्दा रूपात घोड्यावर स्वार असतो. कधी एकटा, तर कधी म्हाळसेसोबत, तर कधी म्हाळसा आणि बाणाई दोघींसोबत.
