चिकनगुनिया बदलतोय का?

पूर्वी कधीच न ऐकलेला चिकनगुनिया नावाचा आजार 2006 नंतर सर्वांना समजला.  खरंतर या आजाराचा विषाणू 1952 सालीच टांझानिया मध्ये सापडला होता.  पण त्यानंतर याचे रुग्ण हे अधून मधून सापडत राहायचे. मग अचानक कुठल्यातरी देशामध्ये या आजाराची साथ यायची. हळूहळू कमीही व्हायची आणि पुन्हा काही वर्षांनी याचे रुग्ण वाढून पुन्हा साथ तयार व्हायची.

भारतातील पहिली मोठी साथ 1965 साली चेन्नईमध्ये  झाली. त्यामध्ये तीन लाखांहून अधिक रुग्ण बाधित झाले होते.  2006 सालची भारतातील साथ ही सर्वात मोठी समजली जाते.  ज्यामध्ये 16 राज्यांमध्ये रुग्ण सापडले आणि नोंदवलेल्या एकूण रुग्णांची संख्या जवळजवळ 13 ते 14 लाख एवढी प्रचंड होती. महाराष्ट्रात दरवर्षी साधारण 1500-2000 चिकनगुनियाचे रुग्ण सापडतात.

चिकनगुनिया साथरोगाची उत्पत्ती

हा विषाणू सर्वप्रथम आफ्रिकेमध्ये सापडलेला असल्याने तेथील माकुंडे भाषेतील त्याचे नाव ‘चिकनगुनिया’ (Chikungunya) असं आहे.   त्याचा अर्थ “वेदनेने वाकडे करणारा” आजार असा आहे.  आपल्याला मात्र चिकन या शब्दाचा एकच अर्थ माहित असल्याने जेव्हा ह्या आजाराचा प्रसार सुरू झाला तेव्हा लोकांनी घाबरून चिकन खायचं बंद केलं.  या आजाराचा आणि चिकनचा अर्थाअर्थी संबंध नाही.  कारण हा आजार चिकनमुळे नाही तर एडीज या डासांमुळे पसरतो. एडीज हा तोच मच्छर आहे जो डेंग्यू आणि झिकासारखे गंभीर आजार पसरवतो.

डेंग्यूच्या तुलनेमध्ये चिकनगुनियाला गंभीर आजार समजलं जात नाही. कारण चिकनगुनिया मध्ये त्रास जरी खूप जास्त होत असला तरी मृत्यूचा धोका हा तुलनेने कमी आहे. त्यामुळे या आजाराबद्दल जास्त संशोधनही झालेले नाही आणि सर्व आकडेवारी देखील व्यवस्थित उपलब्ध नाही.

चिकनगुनियाचे प्रकार आणि प्रसार

चिकनगुनियाचा विषाणू टोगावायरीडी या कुटुंबातील एक अल्फा व्हायरस आहे.  साधारण 30 प्रकारचे अल्फा वायरस आहेत आणि या सर्व आजारांमध्ये सांधेदुखी हे मुख्य लक्षण असते.  हा एक RNA वायरस आहे आणि याचे चार उपप्रकार आहेत – वेस्ट आफ्रिकन  (West African), एशियन (Asian), ईस्ट सेंट्रल साऊथ आफ्रिकन – ECSA ( East Central South African) आणि इंडियन ओशन लाईन – IOL ( Indian Ocean Line) . भारतामध्ये आलेली साथ ही इंडियन ओशन लाईन ( IOL) या उपप्रकारामुळे पसरलेली होती.

हा विषाणू दोन प्रकारच्या एडीज डासांद्वारे पसरतो. एडिज इजिप्ति आणि एडिज अल्बोपिक्टस. या डासांचे वैशिष्ट्य म्हणजे या डासांचे प्रजनन हे आपल्या घराच्या आसपासच होते. जे पाणी आपण साठवतो किंवा चुकून साठवले जाते , अशा पाण्यामध्ये या डासाची अंडी व अळ्या असतात. घराच्या परिसरात कचरा जेवढा जास्त असेल ,  पाणी नकळत साठण्यासाठी तेवढ्या अधिक संधी निर्माण होतात.  त्यामुळे एखादा पाऊस पडून गेला की साधारण दीड दोन आठवड्यानंतर डासांचे प्रमाण वाढते आणि अशावेळी डासजन्य आजारांच्या साथी देखील वाढतात.  या डासाचे प्रजनन जर थांबवायचे असेल तर आपल्याला समूह म्हणून एकत्रितपणे आपल्या घराच्या आसपासचा परिसर स्वच्छ ठेवणे आवश्यक आहे.  तसेच जिथे जिथे पाणी साठवले जाते , त्या ठिकाणी ते व्यवस्थित झाकून ठेवले जाईल याचीही काळजी घ्यायला हवी.  ड्रायडे – कोरडा दिवस पाळणे म्हणजे सप्ताहातील एके दिवशी साठवलेल्या पाण्याची भांडी स्वच्छ घासून पुसून वाळवणे हा उपाय या डासाचे प्रजनन कमी करण्यासाठी अतिशय महत्त्वपूर्ण आहे.

चिकनगुनियाची लक्षणे

एखादा बाधित एडीज डास चावल्यानंतर चार ते सात दिवसांमध्ये या आजाराची लक्षणे दिसू लागतात. ही एखाद्या व्हायरल आजारासारखीच असतात. ज्यामध्ये तीव्र ताप ,अंगदुखी, डोकेदुखी , डोळे लाल होणे, मळमळणे अशी सर्वसाधारण लक्षणे असतात.  मात्र चिकनगुनियाचे खास लक्षण म्हणजे सांधेदुखी.  हाता-पायांचे बोटांपासून सर्व सांधे हे कमी अधिक प्रमाणात दुखू शकतात. कधी त्यावर सूजही येते.

सांधेदुखी ही आजाराच्या तीन ते पाच दिवसांनी सुरू होते आणि जवळपास 50 % लोकांमध्ये ती लवकर कमी होत नाही. काही जणांमध्ये तर ती महिनोंमहिने दिसून येते . याखेरीज बऱ्याच रुग्णांच्या अंगावर लालसर पुरळ देखील दिसून येते जी कमी अधिक होऊ शकते. सांधेदुखीची तीव्रता एवढी जास्त असते की त्या व्यक्तीला काही काम करणे शक्य होत नाही. आणि ज्यांच्या बाबतीत ही सांधेदुखी अनेक महिने टिकते त्यांच्या आयुष्याची प्रतवारी कमी होते.

हा आजार सहसा गंभीर रूप घेत नसला तरी देखील काही रुग्णांमध्ये गुंतागुंत होऊ शकते. कधी कधी या आजारामध्ये रुग्णाच्या डोळ्यांना, हृदयाला, किंवा मेंदूला बाधा होते आणि रुग्ण गंभीर होऊ शकतो. काही रुग्णांचे मृत्यू देखील होऊ शकतात. नवजात शिशु , वृद्ध व्यक्ती,  इतर आजारांशी झुंजणाऱ्या व्यक्ती आणि  रोगप्रतिकारक शक्ती कमी असणाऱ्या व्यक्ती यांच्यामध्ये चिकनगुनिया गंभीर रूप धारण करू शकतो. त्यामुळे यांच्याकडे जास्त लक्ष द्यायला हवे. नवजात शिशुमध्ये मेंदू संबंधित गुंतागुंती अधिक प्रमाणात आढळतात.  मृत्यूचे प्रमाण देखील वृद्ध व्यक्ती आणि इतर आजारांनी ग्रस्त व्यक्तींमध्ये अधिक आढळून येते.

प्रतिबंध औषधे / उपचार

हा आजार स्वनियंत्रित होणारा असल्याने यासाठी विशिष्ट अँटी व्हायरल औषध उपलब्ध नाही. रक्ताच्या ELIZA किंवा RT PCR या तपासण्या करून आजाराचे निदान करता येते. तापासाठी व सांधेदुखी साठी लक्षणानुरूप औषधे दिले जातात. Aspirin तसेच स्टिरॉइड ही औषधे मात्र या आजारासाठी दिली जात नाहीत.

या आजारामध्ये जी लक्षणे दिसून येतात व गुंतागुंत होते ही मुख्यतः आपल्या शरीरातील उपजत रोगप्रतिकारक शक्तीच्या कामामुळे होते. या आजारात शरीरातील सायटोकीन्स, इंटरफेरॉन्स आणि इंटरल्यूकिन्स वाढतात . तसेच यामध्ये CD8+ आणि CD4+ या पांढऱ्या पेशी देखील कारणीभूत असतात. चिकनगुनियाचा संसर्ग पुन्हा सहसा होत नाही अशी धारणा आहे.

नुकतीच या आजारावरील एक लस अमेरिकेमध्ये उपलब्ध झाली आहे. मात्र ही लस ज्यांना या आजाराचा धोका अधिक आहे अशा निवडक आंतरराष्ट्रीय प्रवाशांसाठी राखीव ठेवलेली आहे. IXCHIQ नावाची ही लस असून याचा एक डोस दिला जातो. मात्र ही लस सर्वसाधारण वापरासाठी इतर देशांमध्ये अजून उपलब्ध नाही.

चिकनगुनियामुळे निर्माण होणारी गुंतागुंत

चिकनगुनियामुळे गंभीर गुंतागुंती आणि मृत्यू घडत असले तरी त्याचे प्रमाण कमी आहे. मात्र दीर्घकालीन चिकनगुनिया – ज्यामध्ये सांधेदुखी ही अनेक महिने किंवा वर्षे टिकून राहते – हा या आजाराचा सर्वात त्रासदायक भाग आहे. ही सांधेदुखी सकाळच्या वेळी सर्वाधिक असते.  काही वेळा सांध्यांवर सूजही दिसून येते आणि त्याचबरोबर काही रुग्णांमध्ये सांध्यातील हाडांना देखील इजा होऊन हा त्रास वाढतो. सांध्यांच्या हृमाटॉइड आजारामध्ये दिली जाणारी औषधे काही प्रमाणात मदत करू शकतात. अन्यथा वेदनाशामक औषधे घेणे हाच लक्षणानुरूप उपचार दिला जातो.

जागतिक आरोग्यावरील एक संकट

जागतिकीकरण आणि पर्यावरणीय बदलांच्या काळामध्ये या आजाराचे महत्त्व वाढत आहे. कारण नजीकच्या काळामध्ये चिकनगुनियाची रुग्णसंख्या वाढताना दिसत आहे. विविध देशांमध्ये साथींचे प्रमाण वाढत आहे. नवनव्या देशांमध्ये हा आजार प्रवेश करत आहे. तसेच या आजारातील गुंतागुंती होण्याचे प्रमाण देखील वाढत आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे डासांमध्ये विविध कीटकनाशकाविरुद्धची प्रतिरोधकशक्ती देखील वाढत आहे. यामुळे या आजाराचे नियंत्रण करणे हे कठीण होत आहे. यासोबतच वाढत्या तापमानामुळे डासांचे प्रजननही अधिक वेगाने घडते. त्यामुळे चिकनगुनिया या आजाराला जागतिक आरोग्यावरील एक संकट समजले जात आहे.

चिकनगुनियाचा प्रसार रोखण्यासाठी कशी काळजी घ्याल

प्रत्येक तापाच्या रुग्णाने स्वतःला डास चावणार नाहीत अशी काळजी घेतली तर विविध डासजन्य आजार पसरण्याचे प्रमाण नक्कीच कमी होईल. रुग्णालयांमध्ये उपचारासाठी दाखल असलेल्या तापाच्या रुग्णांना मच्छरदाणी मध्ये ठेवायला हवं. एडीज हा डास सहसा दिवसा चावणारा असल्याने आपल्या घरासोबतच आपले कामाचे ठिकाण व शिक्षणाचे ठिकाण देखील डासमुक्त असायला हवे. साथ सुरू असताना डास मारणारे malathion सारखे कीटकनाशक जर दहा दिवसाच्या अंतराने दोनदा फवारले तर प्रसार 90 टक्क्यांहून अधिक कमी होतो असे आढळून आले आहे.

नुकतेच पुण्यामध्ये डॉक्टरांनी चिकनगुनियाचा नवा उपप्रकार आल्याबद्दल माध्यमांमध्ये शंका व्यक्त केली होती. या संदर्भात NIV ने तज्ञांची एक रॅपिड ॲक्शन टीम गठीत केली असून त्या टीम तर्फे याविषयी सर्व प्रकारच्या तपासण्या सुरू आहेत. खरंच एखादा नवा उपप्रकार आलाय की नाही याबद्दल NIV कडून अधिकृत माहिती दिली जाईलच. मात्र वर्णनावरून असे वाटत आहे की चिकनगुनियाच्या ज्ञात असलेल्या गुंतागुंती पुण्यामध्ये आढळून आलेल्या आहेत.  कधी कधी रुग्णांची रोगप्रतिकारक शक्ती बदललेली असेल किंवा एकाच वेळी दोन विषाणूंचा संसर्ग झाला असेल किंवा रुग्ण जर अतिजोखमीच्या गटातील असतील तर गुंतागुंतीचे प्रमाण हे वाढू शकते. या आजारातील साधारण 3 – 25 टक्के रुग्णांना लक्षणविहीन आजार होत असल्याने या आजाराचा प्रसार नकळत देखील होत राहू शकतो.

यावरून आपण एकच लक्षात ठेवायचे. आतापर्यंत चिकनगुनियाला आपण सौम्य आजार समजत असलो तरी देखील चिकनगुनिया होऊ नये यासाठी डासांचे नियंत्रण करणे हे महत्त्वाचे आहे. चिकनगुनिया झाल्यास गुंतागुंत होत नाही ना याकडे लक्ष देऊन आवश्यकतेनुसार योग्य वेळी रुग्णालयात दाखल होणेही महत्त्वाचे आहे. ताप आणि सांधेदुखीच्या प्रत्येक रुग्णाने चिकनगुनियाची तपासणी करून घ्यावी. आणि स्वतःला डास चावणार नाहीत याचीही काळजी घ्यावी. आपण सर्वांनी प्रयत्न केल्यास चिकनगुनियाच्या आजाराला नियंत्रित ठेवणे नक्की शक्य आहे.