महिषासूरमर्दिनी आणि मूर्ती शास्त्र

देवी दुर्गेची उत्पत्ती

‘कोणताही पुरुष किंवा देव त्याला मारू शकणार नाही’ या वरदानामुळे महिषासूर हा असूर जवळजवळ अजिंक्य झाला. त्याच्या अत्याचारामुळे तीनही लोक त्रस्त झाले होते. शेवटी असहाय्य होवून सर्वे देव ब्रह्मा, विष्णू आणि महादेवांकडे शरण गेले. त्याला मिळाल्यामुळे त्याचा वध कोण करणार असा पेच सर्वांना पडला होता. शेवटी ब्रह्मा, विष्णू, महेश – यांनी एका शक्तीची उपासना केली आणि त्या उपासनेतून एक कुमारिका शक्तीची निर्मिती झाली. हीच दुर्गा देवी. 

दुर्गेच्या विजयाचे स्मरण

प्रत्येक देवतेने तिला एक विशिष्ट अस्त्र दिले. शिवाने त्रिशूल, विष्णूने सुदर्शन चक्र, इंद्राने वज्र, वायूने धनुष्य-बाण आणि ब्रह्माने कमंडलू-जपमाळ दिली. दुर्गा सिंहावर आरूढ होऊन, प्रखर तेजाने उजळली होती. दुर्गा आपल्याला आव्हान देण्यासाठी येत असल्याचे महिषासुराला कळले आणि तो हसला. त्याने आपल्या असंख्य असूर सैन्याला तिच्यावर आक्रमण करण्यास पाठवले. परंतु दुर्गेने त्या सर्वांचा पाडाव केला. हे युद्ध नऊ दिवस आणि नऊ रात्री चालले. दहाव्या दिवशी, महिषासुर स्वत: युद्धात उतरला. त्याने वेगवेगळी रूपे घेतली – कधी सिंह, कधी हत्ती, तर कधी मानव. प्रत्येक वेळी त्याने देवीला फसवण्याचा प्रयत्न केला. पण दुर्गा निर्धाराने लढत राहिली. शेवटी, महिषासूराने आपल्या सर्वात भयंकर रूपात म्हणजेच एका विशाल रेड्याच्या रूपात प्रवेश केला. दुर्गेने सिंहावर आरूढ होऊन, आपल्या त्रिशूलाने महिषासुराला ठार मारले आणि त्याच्या अत्याचारांचा शेवट केला. म्हणूनच दुर्गा महिषासुरमर्दिनी म्हणूनही ओळखली जाते. दुर्गेच्या या विजयाचे स्मरण म्हणून दुर्गापूजा आणि विजयादशमी साजरी केली जाते.

मूर्ती शास्त्रातील आलीढ मुद्रा म्हणजे काय?

ही पुराणांतील आणि देवी महात्म्यामधील कथा अतिशय प्रसिद्ध असून भारतातील विविध मंदिरांमध्ये शिल्पीत केली गेली आहे. महिषासुरमर्दिनीच्या मूर्तिशात्रीय आराखड्यानुसार, दुर्गा योद्ध्याच्या वेशात आलीढ मुद्रेत दाखविली जाते. आलीढ मुद्रा ही भारतीय मूर्तिकलेतील एक विशिष्ट मुद्रा आहे. विशेषतः देवतांच्या योद्धारूपातील प्रतिमा आलीढ मुद्रेत दाखविल्या जातात. या मुद्रेत देवतेला एक पाय गुडघ्यात वाकलेला आणि दुसरा पाय पुढे ताणलेला दाखवला जातो, ज्यामुळे ती देवता लढाईसाठी सज्ज असल्याचे भासते. शरीर थोडे बाजूला वळलेले असते, जे युद्धासाठी तयार असल्याचे सूचित करते. त्यामुळे आलीढ मुद्रेतील दुर्गा कधी महिषासुराशी लढताना, तर कधी एका हाताने त्याला धरून त्याचा वध करताना दाखवली जाते. 

दुर्गेच्या प्रतिमांमधील प्रादेशिक बदल

ह्या प्रतिमांमध्ये दुर्गा विविध शस्त्र आणि अस्त्रे धारण केलेली दाखवली जाते. मात्र ती ज्या शस्त्राने राक्षसाला मारते आणि शरीराच्या कोणत्या भागावर हल्ला करते त्यात वैविध्य आढळते. दुर्गेचे वाहन सिंह हा बाजूला दाखविला जातो. काही वेळा तो असुराच्या (रेड्याच्या) मागील भागावर हल्ला करताना दाखवला जातो. याशिवाय महिषासुरमर्दिनीच्या प्रतिमांमध्ये प्रादेशिक आणि कालानुरूप बदल  झालेले दिसून येतात.

अशाच काही महाराष्ट्रातील आणि कर्नाटकातील महिषासुरमर्दिनीच्या प्रतिमा आपण या लेखात पहाणार आहोत. 

वेरुळमधील महिषासूरमर्दिनीचं शिल्प

सर्वांत प्रथम प्रतिमा महाराष्ट्रातील वेरूळ येथील आहे. सातव्या शतकांतील, राष्ट्रकूट काळातील ही प्रतिमा वेरूळच्या लेणी क्रमांक 14 मध्ये कोरलेली आहे. ही प्रतिमा सॅण्ड्स्टोनमध्ये तयार केली आहे पण कालौघात खूपच झिजली आहे. यात देवी असुरावर आलीढ मुद्रेत दाखवली आहे. तिचे वाहन सिंह असुराच्या मागून हल्ला करीत आहे.

कर्नाटकमधील महिषासूरमर्दिनी शिल्प

साधारण सातव्या आठव्या शतकांत चालूक्य राजांनी मंदिरे बांधली आणि विविध प्रतिमा घडविल्या. ऐहोळे येथे महिषासुरमर्दिनीच्या दोन मूर्ती आहेत. पहिली मूर्ती येथील दुर्गा मंदिराच्या भिंतीवर कोरलेली आहे. येथेही आलीढ मुद्रेत देवी महिषासुरावर उभी राहून त्याचा वध करताना दाखवली आहे. तिथेच जवळ रावणफाडी नावाच्या लेणी कोरलेल्या आहेत. येथील मूर्ती सॅण्ड्स्टोनमध्ये कोरलेली आहे. देवी महिषासूर राक्षसाचा वध करताना आपल्या गुडघ्याने त्याचे शरीर वाकवताना दाखवली आहे. त्याचा मानेचा ताण घेत, ती त्याच्या मागच्या भागात शूल भोसकताना दाखवली आहे.

सर्वात सुंदर मूर्ती पट्टदाकल्लू इथं

पट्टदाकल्लू येथील मूर्ती जरी भंग झालेली असली तरी ती महिषासुरमर्दिनीच्या सर्वात सुंदर प्रतिमांपैकी एक मानली जाते. ही ग्रॅनाइट दगडामध्ये तयार केली आहे.  इथे महिषासुराला रेड्याच्या शरीरातून मानवी रूपात प्रकट  होताना दाखवले आहे. देवी, आलीढ मुद्रेत उभी राहून, तलवार आणि शूलाने त्याचा वध करत आहे. सध्या ही मूर्ती गर्भगृहातील एका कोनाड्यात बंद करून ठेवलेली आहे.

बादामीमधील मूर्तीचं वेगळेपण

बादामीला पहिल्याच लेणीत असलेली महिषासुरमर्दिनीची मूर्तीही सॅण्ड्स्टोनमध्ये तयार केलेली आहे. हिला चार हात असून आणि जटा धारण केलेली आहे. चालुक्यांच्या मूर्तीशास्त्राच्या शैलीनुसार, देवी महिषासुरावर आलीढ मुद्रेत राक्षसाच्या शेपटीला धरून उभी आहे आणि शूल त्याच्या मानेत भोसकून वध करताना दाखवली आहे.

बेलूरुमधील मूर्तीला युनेस्कोचा दर्जा

कर्नाटकात नुकत्याच युनेस्कोचा दर्जा मिळालेलेया होयसळा मंदिरसमूहातही काही महिषासुरमर्दिनीच्या प्रतिमा आहेत. ह्या प्रतिमा होयसळा राजांनी सातव्या-आठव्या शतकात त्यांच्या अलंकारिक शैलीत सोपस्टोनमध्ये घडविल्या आहेत. 

यातील पहिली मूर्ती बेलूर येथील चन्नकेशवाच्या मंदिराच्या बाह्यभागावर घडविली आहे. ही मूर्ती होयसळ शैलीनुसार अत्यंत अलंकृत आहे. देवी महिषासुरावर आलीढ मुद्रेत उभी राहून, त्रिशुलाने त्याच्या मानवी रूपातील शरीराचा वध करताना दाखवली आहे. तिचे वाहन सिंह रेड्याच्या मागील भागावर हल्ला करताना दाखविला आहे. याच मंदिरसमूहात मागील बाजूस असलेल्या एका लहान मंदिराच्या भींतीवर महिषासुरमर्दिनीची अजून एक मूर्ती घडविलेली आहे. यांत देवी महिषासुरावर आलीढ-मुद्रेत उभी राहून, हाताने रेड्याच्या शरीरातून महिषासुराच्या मानवी रूपाला बाहेर ओढून काढताना आणि आपल्या त्रिशुलाने त्याचा वध करताना दाखवली आहे.

हाळेबीडुमधील मूर्तीतील साम्य

होयसळ शैलीतील हळेबिडू येथील मूर्तीही साधारणपणे याच शैलीची आहे.  येथेही देवी महिषासुरावर आलीढ मुद्रेत उभी राहून, रेड्याच्या शरीरातून त्याच्या मानवी रूपाला बाहेर काढताना आणि आपल्या त्रिशुलाने त्याचे हृदय भोसकून त्याचा वध करताना दाखवली आहे. तसेच देवीचा सिंह देखील राक्षसाच्या मानवी रूपावर हल्ला करताना दाखवला आहे.

महिषासूरमर्दिनीची शिल्प संपूर्ण देशात आहेत. यापुढील भागात आपण भारतातील इतरत्र असणा-या महिषासुरमर्दिनीच्या मूर्तींची ओळख करून घेवू.