फूड फॉरेस्ट – आजच्या युगातील अक्षयपात्र – भाग 1

आपल्यातील बऱ्याच जणांना महाभारतातली अक्षयपात्राची कथा माहीत असेल. द्रौपदी आणि पांडव वनवासाला जायला निघतात तेव्हा द्रौपदीला प्रश्न पडतो की, घनदाट जंगलात आपण खाणार काय? मग ती तिच्या मित्राकडे म्हणजे कृष्णाकडे जाऊन तिची अडचण सांगते आणि मदत मागते. कृष्ण तिला एक ‘अक्षयपात्र’ देतो. सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंत कितीही व्यक्तींना पुरेल एवढं हवं ते अन्न, हे अक्षयपात्र देऊ शकतं. सूर्यास्त झाल्यावर पात्र धुवून ठेवलं की अन्नपुरवठा त्या दिवसापुरता बंद. अशी ही कथा. आता ह्या अक्षयपात्राचा आजच्या संदर्भात विचार केला तर काय लक्षात येतं?

‘अक्षय’ सूर्य आणि जमीन 

आपल्या सर्वांना उपलब्ध असलेला ऊर्जेचा अक्षय स्रोत म्हणजे ‘सूर्य’ आणि आपणा सर्वांना ही ऊर्जा वापरता येण्याजोग्या आणि वेगवेगळ्या रुपांत साठवून ठेवण्यासाठी उपलब्ध असलेलं पात्र म्हणजे ‘धरती’. अर्थातच जास्तीतजास्त सूर्याची ऊर्जा गोळा करू शकणारी, उत्तरोत्तर समृद्ध होत राहणारी, जमिनीवरील आणि जमिनीखालील सजीवांची विविधता वाढवणारी, वर्षभर सतत वेगवेगळ्या नैसर्गिक संकटातही अन्न पुरवू शकणारी व्यवस्था म्हणजे खरं ‘अक्षयपात्र’. आजच्या युगात ह्याच्या सर्वात जवळ जाऊ शकणारी, मानवकेंद्रित पण त्याचवेळी निसर्गाचीही समृद्धी जपणारी व्यवस्था म्हणजे फूड फॉरेस्ट!

बिल मॉलिसन आणि डेव्हिड होमग्रेन ह्या दोघांनी जगभरातील मानवी संस्कृतींचा अभ्यास केला. त्यांनी खासकरून अन्नाची सुरक्षितता कशा पद्धतीने साध्य करायची आणि करू शकतात ह्याचा अभ्यास करून, त्यांच्यातील पॅटर्न्स शोधले. त्यातील काही महत्वाच्या पद्धती आणि संकल्पना आपण समजून घेऊ. 

मिल्पा पद्धत

मध्य अमेरिकेतील माया संस्कृतीतील शेतकरी, हजारो वर्षांपासून ही पद्धत वापरत आले. घनदाट जंगलातील काही भागातील उपयुक्त मोठे वृक्ष सोडून बाकीच्या वनस्पती तोडून टाकायच्या. त्यांचे तुकडे करून, पालापाचोळा आणि तोडलेले लाकूड काळजीपूर्वक जाळायचं. मग अशा मोकळ्या केलेल्या भूभागावर दोनेक वर्षे, मका, घेवडा, भोपळा (एकत्र लावली की ही तिन्ही पिके एकमेकांना मदत करतात, त्याला थ्री सिस्टर्स म्हणतात) आणि इतर पिकांचं उत्पादन घ्यायचं. त्यानंतर तो भाग नैसर्गिकरित्या पूर्ववत होण्यासाठी पुढची आठदहा वर्षे सोडून द्यायचा, शेतीसाठी नवा भाग शोधायचा, अशी ही पद्धत. वर्षानुवर्षे ही पद्धत वापरून, उपयोगी बहुवार्षिक झाडे वाढवत राहिल्यामुळे, मेक्सिकन जंगलातील dominant (प्रबळ) झाडे, तिथली आजची महत्वाची पिके आहेत.

केचवा चक्र (Quechuan chacra)

इक्वेडोरच्या अमेझॉनच्या जंगलातील आदिवासींची ही पद्धत. ह्यात सुद्धा जंगल कापलं जातं. पण ते न जाळता कंपोस्ट केलं जातं. जमीन तयार झाली की त्यावर कसावा, केळी, अननस, मका, मिरी, शेंगदाणा, कोको, कॉफी अशी बहुविध पिके एकत्र घेतली जातात. काही वर्षांनी पुन्हा नवं जंगल शेतीखाली आणून आधीचा भूभाग, नैसर्गिकरित्या पुनरुज्जीवित होण्यासाठी सोडून दिला जातो.

साधारण अशाच पद्धतीची शेती पॉलीनेशिया, इंडोनेशियातील जंगलात तेथील स्थानिक जमाती जवळपास दहा एक हजार वर्षांपासून वापरत आहेत. ह्यातून पर्माकल्चरने काही महत्वाच्या संकल्पना घेतल्या ज्यांचा वापर फूड फॉरेस्ट मध्ये केला जातो, त्या म्हणजे.

1.Edge (कडा)

जंगलाच्या आतील भागात जिथे सक्सेशन क्लायमॅक्स स्थितीला पोहोचलेलं असतं तिथे मोठे वृक्ष (महावृक्ष) प्रबळ असतात. ते खालच्या वनस्पतींना फार सूर्यप्रकाश मिळू देत नाहीत, त्यामुळे तिथे जैवविविधता कमी असते. जेव्हा काही कारणाने एखादा महावृक्ष कोसळतो, तेव्हा तेवढ्या भागात सूर्यप्रकाश खोलवर पोहोचतो. सक्सेशन चक्र सुरू होते. गवते, मग लहान झुडुपे, छोटे वृक्ष आणि महावृक्षांची लहान पिल्ले वाढायला जोमाने लागतात. अशाच पद्धतीने जंगलाच्या कडांवर वरपासून खालपर्यंत सूर्यप्रकाश पोहोचत असल्याने, वेगवेगळ्या वनस्पती वाढत असतात, ज्यामुळे विविधता वाढते. आदीम जमातींना, निरीक्षणातून हे लक्षात आलं आणि ह्या ज्ञानाचा वापर जंगल कापून किंवा मोठी झाडे छाटून, सूर्यप्रकाश अंतर्गत भागात पोहोचवण्यासाठी त्यांनी केला. पर्माकल्चरमध्ये ह्याला edge म्हणतात.

2.Guilds गिल्ड

निसर्गात कोणत्याही वनस्पती एकेकट्या नाही तर समूहाने वाढतात. एकमेकांना मदत करत, एकमेकांचा आधार घेत वनस्पती, प्राणी, पक्षी, कीटक आणि जीवाणू वाढतात. पर्माकल्चरमध्ये, माणसाच्या गरजा पूर्ण करणाऱ्या आणि एकमेकांसोबत सहकार्याने वाढणाऱ्या अशा वनस्पती आणि इतर सजीव एकत्र आणून त्यांचं गिल्ड तयार केलं जातं. शेती मोठ्या भूभागावर जरी होत असली तरी तिचं एकक हे गिल्ड असतं. प्रत्येक गिल्डमध्ये एक मध्यवर्ती वृक्ष असतो आणि त्याभोवतीच्या इतर वनस्पती कोणत्या असतील हे आकार (Form) आणि कार्य (Function) ह्यावरून ठरवले जातात.

अ. आकार:

वनस्पती सात थरांमध्ये विविध आकार घेत वाढतात. सगळ्यात वरचा थर म्हणजे मोठी झाडे, त्यांच्या खाली छोटी झाडे, मग झुडुपे, त्याखाली छोटी झुडुपे, मग जमीन झाकणारी ग्राऊंड कव्हर्स म्हणजे जिवंत अच्छादने, त्यांच्याही खाली जमिनीत वाढणारे कंद आणि इतर वृक्षांचा आधार घेत उन्हाच्या दिशेने वाढणाऱ्या वेली. गिल्डमध्ये ह्यातील जेवढे जास्त थर असतील, तेवढा जास्त सूर्यप्रकाश वेगवेगळ्या थरात गोळा केला जाईल. तेवढं जास्त उत्पादन तेही वेगवेगळ्या रुपात घेता येईल.

ब. कार्य (Function)

माणसाचं अन्न सर्व पोषणमूल्यांसह पुरवणं, पाळीव प्राण्यांचं अन्न, वन्यजीवांचं अन्न, प्राणी, पक्षी, कीटकांसाठी अधिवास पुरवणं, जमिनीची सुपीकता वाढवणं, हवा आणि पाण्याची गुणवत्ता सुधारणं, जमिनीतील ओलावा टिकवून ठेवणे, सौंदर्य वाढवणं अशी विविध कामं करण्यासाठी आवश्यक विशिष्ट वनस्पतींची गिल्डमध्ये रचना करता येते. जेवढी जास्त कामे गिल्डमधून अपेक्षित असेल, तेवढी जास्त गुंतागुंतीची रचना निर्माण होते. तेवढे जास्त चांगले मजबूत नेटवर्क तेवढी रचना शाश्वत टिकण्याची शक्यता जास्त. 

3.बहुवार्षिक बहुपीक पद्धत (Perennial Polyculture)

सध्याच्या प्रचलित शेतीमध्ये बहुतेक पिके ही हंगामी (seasonal) असतात. दरवेळी पिकं घेण्यासाठी नव्याने शेत तयार करणे, बिया नव्याने लावणे अशा गोष्टी कराव्या लागतात. ह्याउलट पर्माकल्चर बहुवार्षिक झाडांचा जास्तीतजास्त वापर करायला सुचवतं. सुरुवातीला जंगल स्थिरस्थावर होईपर्यंत मेहनत जास्त असते. पण बहुवार्षिक झाडे निसर्गाचा भाग होऊन राहतात. उत्तरोत्तर जसं गिल्ड सुधारत जातं मेंटेनन्स कमी होत जातं आणि फक्त हार्वेस्टिंग किंवा नवीन झाडे वाढवणे, पृनिंग अशी कामे उरतात. ह्या सर्वांमुळे खर्च कमी होऊन अन्नाची शाश्वती मिळते.