प्रवरा नदी गोदावरीच्या मुख्य उपनद्यांपैकी एक. स्वभावाने अतिशय शांत आणि लहान. तिच्या काठावर वसलेले असेच एक शांत गाव म्हणजे नेवासा. मराठी संस्कृतीच्या प्राचीन ते अर्वाचीन इतिहासाची साक्ष असलेले हे गाव.
पैसाच्या खांबाला टेकून ज्ञानेश्वरीची रचना
नेवासामध्ये प्रसिद्ध पैसाचा खांब आहे. त्याला पैस किंवा ‘ज्ञानोबाचा खांब’ असेही म्हणतात. ज्ञानदेव आणि त्यांची भावंडे पैठणहून शुद्धिपत्र घेऊन पुन्हा आळंदीकडे प्रस्थान करतानाच्या मार्गावर वाटेत नेवासाला येवून पोहोचली. गोदावरी आणि प्रवरा नद्यांच्या खोऱ्यात वसले्ल्या निसर्गरम्य, शांत व अद्भुत परिसरात ती भावंडे जवळजवळ दोन वर्षें राहिली. त्या कालावधीत गावातील करविरेश्वराच्या मंदिरातील एका खांबाला टेकून ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानेश्वरी, अमृतानुभव इत्यादी ग्रंथांची निर्मिती केली. तोच हा पैसाचा खांब. पुढे मंदिर कालौघात नष्ट झाले, मात्र मंदिरातील तो खांब अस्तित्व टिकवून आहे.
वारकऱ्यांची विशेष श्रद्धा
पैसाचा खांब काळा पाषाणरूपी चार फूट पाच इंच उंच व सोळा इंच रुंद आहे. ज्ञानेश्वराच्या ज्ञानेश्वरीच्या जन्माची खूण व त्यांच्या अलौकिक कार्याचे प्रतीक म्हणून हा खांब इथे उभा आहे. ज्ञानेश्वरांनी या स्थळाचे वर्णन ‘त्रिभूवनैक पवित्र | अनादी पंचक्रोश क्षेत्र | जेथे जगाचे जीवनसूत्र | श्री महालया असे ||’ अशा शब्दात केले आहे. हा खांब प्रत्यक्ष पाहिल्याशिवाय ज्ञानेश्वरी अवगत होत नाही अशी श्रध्दा आहे. त्यामुळे समस्त वारकरी अतिशय भक्तिभावाने या खांबाला भेट देतात. त्यांना ज्ञानोबाला भेटल्याचे समाधान मिळते.
मधल्या काळात पैसाचा खांब दुर्लक्षित
काही काळ ही जागा दुर्लक्षित होती. कै. बन्सी महाराज 1939 साली चैत्र वद्य एकादशीला नेवासाला वस्तीला आले. पुढे पैसाच्या खांबासमोर कीर्तन करू लागले. त्यांनी या क्षेत्राला त्यांची कर्मभूमी मानून ‘पैस मंदिर’ उभारणीचा ध्यास घेतला. महाराजांच्या चिकाटीने हळूहळू कार्याला गती मिळाली. 16 जून 1947 रोजी ‘मंदिर जीर्णोद्धार मंडळ’ स्थापन करण्यात आले. निधी संचय होऊ लागला. 25 मार्च 1949 रोजी मामासाहेब दांडेकर यांच्या हस्ते मंदिराची कोनशीला बसवण्यात आली. मंदिराचे काम सुरू झाले. ज्येष्ठ कीर्तनकार धुंडा महाराज देगलूरकरांच्या हस्ते आणि श्री रावसाहेब पटवर्धनांच्या प्रमुख उपस्थितीत 22 मार्च 1963 रोजी मंदिराचे उद्घाटन झाले.
नेवासाचे मूळ नाव निधिवास
आज हे गाव नेवासा म्हणून प्रसिध्द असले तरी त्याचे मूळ नाव मात्र वेगळे होते. तेराव्या शतकाच्या आसपास लिहिल्या गेलेल्या लीळाचरित्र आणि तसेच मूळ ज्ञानेश्वरीमध्ये नेवासा गावाचा उल्लेख निधिवास, निधवास किंवा नेवास असा येतो. स्कंदपुराणात या नावाचे स्पष्टीकरण देणारी एक कथा येते. तारकासुराने फार उच्छाद मांडला होता. त्यावेळी तारकासुरापासून वाचण्यासाठी कुबेराने श्रीविष्णूंच्या सांगण्यावरून देवांचा निधी या ठिकाणी लपवून ठेवला होता. म्हणून या जागेचे नाव निधीवास.
पुरातत्व विभागाकडून उत्खनन
पण एकंदरीत या जागी ऐकीवात असलेली आख्याने आणि दोन नदींच्या खो-यातील समॄध्द भूभाग यामुळे पुरातत्व विभागाचे लक्ष या गावी गेले. भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण खात्याचे माजी महानिर्देशक एम. एन. देशपांडे यांनी गोदावरी – प्रवरा नदीच्या खोऱ्यातील ताम्रपाषाणयुगीन स्थळांचे सर्वेक्षण सुरु केले. त्या सर्वेक्षणादरम्यान 1954-55 साली नेवासा स्थळाचा शोध लागला. म्हणजेच नेवासा एक पुरातत्त्वीय स्थळ आहे हे निश्चित झाले.
पुढे नेवासाचे महत्त्व जाणून घेण्यासाठी डेक्कन कॉलेजमधील प्रसिध्द पुरातत्त्वज्ञ ह. धी. सांकलियांनी लाडमोड टेकडी येथे उत्खनन सुरु केले. हे उत्खनन 1954 ते 1960 या कालावधीत सुरु होते. अभ्यासातून नेवासा येथे पुढील कालखंडाचे अवशेष सापडले. मध्य पुराश्म, उत्तर पुराश्म काळ, ताम्रपाषाण युग, प्रारंभिक ऐतिहासिक कालखंड, रोमन कालखंड, बहमनी कालखंड.
मातीची भांडी, अलंकार आणि पोलादी भांडी
नेवासाला पुराश्मकाळात आदिमानवाने बनविलेले विविध दगडी हत्यारे मिळाली आहेत. प्रारंभिक ऐतिहासिक कालखंडातील पहिला कालखंड सातवाहन राजघराण्याशी समकालीन होता. यात सारवलेली जमीन, विटा, विविध प्रकारची मातीची भांडी, अलंकार, हत्यारे, इत्यादी विविध अवशेष सापडले. मातीच्या भांड्यांमध्ये, रसेट कोटेड (लाल रंग आणि बाहेरील बाजूस पिवळसर रंगात फुलांची नक्षी), पोलादी निळसर रंगाची चमक (एन.बी.पी.डब्ल्यू.) भांडी, काळी आणि तांबडी भांडी, जाड काठ असलेली तांबड्या रंगाची भांडी आढळली. नेवासामध्ये मिळालेल्या अवशेषांवरून या काळातील पुरातन वस्ती 4645.15 चौ. मी. भागात पसरली असावी असे दिसून येते. बांधलेली घरे अनेक खोल्या असलेली पक्क्या आणि मोठ्या विटांची बांधलेली असावीत. घरांच्या दाराची रुंदी 76.2 सेंमी. होती. लाकडी चौकटीत खोबणीत बसवून लाकडी दारे लोखंडी बिजागऱ्यांनी पक्की करीत असत. सांडपाण्याचा निचरा करण्यासाठी कूपाची सोय करण्यात आलेली होती. अशा कूपात फुटकी खापरे, सडलेले अन्न आणि इतर वस्तू टाकलेल्या आढळल्या. त्याच बरोबर आहेत नाणी (Punch marked coins) आणि साच्यात ओतून बनवलेली लेख नसलेली टंकित नाणी आढळली.
सामाजिक, व्यापारी केंद्र
सातवाहन घराण्यातील राजा श्री सातकर्णी किंवा सिरी सातकर्णी, गौतमीपुत्र सातकर्णी यांची नाणी मिळाल्याने कालखंडाची निश्चिती करणे सोपे झाले. इंडो-रोमन काळातील (इ. स. 50 ते 200) रोमन बनावटीच्या अनेक वस्तू नेवासाला मिळाल्या. यात रोमन काचेचे मणी, रोमन पुतळे आणि अर्चना कुंडे, चार पायांची जाती, रोमन बनावटीची मातीची भांडी, अॅम्फोरा (मद्य किंवा ऑलिव्ह तेल साठवणीचा कुंभ) इत्यादींचा समावेश होतो.
अशा प्रकारे नेवासा तत्कालीन महत्वाचे सामाजिक, व्यापारी, आर्थिक आणि धार्मिक केंद्र होते हे लक्षात येते.
