सातत्याने रंग बदलणाऱ्या सरड्याबद्दल आपल्या सगळ्यांना माहिती आहे. ज्या ठिकाणी बसू त्यानुसार रंग धारण करण्याचं कौशल्य हे फक्त सरड्यामध्येच आहे. पण गरूड पक्षांतील श्येन गरूड जातीतल्या पक्षांमध्ये विविध रंग असलेले गरूड पाहायला मिळतात. म्हणून त्यांना ‘बहुरूपी श्येन गरूड’ असंही म्हटलं जातं.
इंग्रजीमध्ये या पक्षांना ‘Changeable Hawk Eagle’ असं म्हणतात. याचं पुर्वीचं नाव ‘Crested Hawk Eagle’असं होतं.
बहुरूपी श्येन गरूड
श्येन गरूड जातीतले सर्व गरूड हे एकाच रंगातले नसतात. त्यांचे प्रत्येकांचे रंग हे वेगवेगळे असतात. वेगवेगळ्या भौगोलीक क्षेत्रांनुसार त्यांचे रंग बदलत जातात. त्याचबरोबर वेगवेगळ्या हंगामानुसार सुद्धा त्यांच्या रंगात वैविध्य आढळते. या पक्षांच्या पिल्लांच्या पंखांच्या रंगामध्ये आणि प्रौढ पक्ष्यांच्या पंखांच्या रंगात सुद्धा वेगळेपणा असतो.
श्येन गरूडांचे रूप
तुरेवाल्या सर्पगरूडाच्या डोक्यावर पिसांचा पिसारा असतो. तो काहिसा शेंडी सारखा दिसतो. सहसा ह्या तुऱ्याची पिसे ही मानेवर पडलेली असतात. पण जेव्हा हा गरूड आक्रमक होतो तो हा पिसारा फुलवतो. या पक्षाचं आणखीन एक वैशिष्ट्य म्हणजे या गरूडाची 3-4 लांबलचक पिसे कायमच हवेत दिसतात.
या जातीतल्या गरुडांच्या रूपातही एकसमानता नाही आहे. जगातल्या काही ठराविक बेटांवर आढळणाऱ्या श्येन गरुडाच्या जातीतल्या गरुडाच्या डोक्यावर तुऱ्याची पिसं नसतात.
त्यांच्या पाठिवरची पिसे गडद तपकिरी असतात. पोट आणि पंखाच्या खालचा भाग फिकट पिवळसर पांढरा असून त्यावर उठावदार, लांब तपकिरी रेषांची सुंदर नक्षी असते. शेपटीवरचे काळे-पांढरे पट्टे आणि पोटावरची नक्षी ही अगदी लांबून उडतानासुद्धा नजरेत भरते.
नर आणि मादीचा रंग हा सारखाच असतो. फक्त मादी आकाराने थोडीशी मोठी असते. पिल्लांचा रंग मात्र बराच फिकट असतो आणि त्यांच्यावर नक्षीचे प्रमाण एकदम कमी असते.
श्येन गरुड कुठे आढळतो?
मध्यम आकाराचा हा गरुड संबंध भारतभर आणि आसपासच्या देशातील घनदाट जंगलात आढळतो. इंडोनेशिया आणि फिलीपाईन्स मध्येही याच्या काही उपजाती आढळतात. तर काही देशात मात्र तो विशिष्ट बेटांवर आढळतो.
दाट जंगलामध्ये उंच झाडावर काटक्यांचा मोठा ढिगारा करून घरटे केले जाते. त्यावर हिरवी पाने रचली जातात. या घरट्यात मादी एकच पांढऱ्या रंगाचे अंडे घालते.
शिकारी आणि मांसाहारी पक्षी
गरुड असल्याने अर्थातच तो शिकारी पक्षाच्या वर्गवारीत गणला जातो. हे पक्षी मांसाहारी असतात. सहसा स्वत: शिकार करून ते आपलं भक्ष्य मिळवतात. या शिकारी पक्ष्यांना इंग्रजीमधे ‘Raptor’असं म्हणतात. ‘Raptor’ हा लॅटीन शब्द असून त्याचा अर्थ ‘जोरदार पकड’ असा आहे. या शब्दानुसार हे गरूड आपल्या भक्ष्याला खूप घट्ट पकडून ठेवतात. त्यामुळे या गरूडांनी आकाशात कितीही मोठी झेप घेतली तरी त्यांच्या तावडीतून त्यांचं भक्ष्य सुटत नाही.
छोटे सस्तन प्राणी, पक्षी, साप, बेडूक, खेकडे, कीटक हे त्यांचं प्रमुख भक्ष्य असतं. शिकार करताना हे पक्षी एका उंच झाडावर बसून परिसरातल्या भक्ष्यांवर लक्ष ठेवतात. त्यांच्या तीक्ष्ण डोळ्यांचा त्यांना यासाठी खूप उपयोग होतो.
निसर्गत:च शिकारीसाठी आवश्यक आयुधं
गरुडाच्या डोळ्यातील बुबूळाचा आकार हा मोठा असतो. त्यांचे स्नायू हे जलद वेगाने एखाद्या गोष्टीवर ‘फोकस’ करतात. त्यामुळे त्यांची दृष्टी ही इतर पक्ष्यांपेक्षा जास्त तीक्ष्ण असते.
या तीक्ष्ण नजरेबरोबरच मजबूत, वक्राकार, धारदार चोच आणि अणुकुचीदार नखं असलेले दणकट पंजे असे शिकारीसाठी अत्यावश्यक असलेले अवयव त्यांच्याकडे आहेत.
शिकारी पक्ष्यांची चोच बघितल्यावर लगेच कळते की, हे पक्षी इतर पक्ष्यांपेक्षा काही वेगळे आणि खास आहेत. त्यांची चोच वक्राकार, दणकट, टोकेरी आणि धारदार असतात. खालची आणि वरची चोच एकमेकांत पकडीसारखी घट्ट बसते. यामुळे भक्ष्याच्या मांसाचे लचके त्यांना सहज तोडता येतात.
मजबूत पाय, दमदार तळवे, टोकदार आणि आतील बाजूला वळलेल्या नखांचा वापर ते शस्त्रासारखा करतात. बऱ्याच शिकारी पक्षांमध्ये तीन नखं पुढे आणि एक नख हे मागच्या बाजूला वळलेलं असते.
श्येन गरूडाचं दर्शन
या गरूडाला सर्वात आधी मी गुजरातच्या सासन गीरच्या जंगलात बघितले. एका सुकलेल्या काटेरी काटेसावरीच्या झाडावर बसून तो आमच्या जीपला न्याहाळत होता. त्याची ती वाऱ्यावर हलणारी तुऱ्याची पिसे आणि पिवळेजर्द डोळे अजूनही माझ्या चांगले लक्षात आहेत. त्यावेळेस मला त्याचे एक-दोनच फोटो काढता आले.
यानंतर भरतपूर आणि बांधवगडच्या जंगलात मी त्याला बघायचो. पण तिकडच्या दाट झाडांमध्ये त्याचे चांगले फोटो काढता येत नव्हते.
यावर्षी मात्र मे महिन्याच्या कडाक्याच्या उन्हाळात मी ताडोबाच्या जंगलात गेलो होतो. तिथला आंबेपाठ या पाणवठ्यावर एक वाघीण कायम पाणी प्यायला यायची. या पाणवठ्यावर यावर्षी आम्ही चितळ, सांबर, भेकर, बानर हे प्राणीसुद्धा पाहिले. त्याचबरोबर बुलबुल, ब्राह्मणी मैना, कोतवाल, स्वर्गिय नर्तक, चष्मेवाला, खंड्या, टकाचोर, नवरंग, वेडा राघू असे अनेक पक्षी ही पाहिले.
एकदा मात्र आमची एकच जीप पाणवठ्याजवळ उभी होती. त्यावेळेस हा श्येन गरूड पाणवठ्यावर पाणी प्यायला आला होता. तो पाण्यावर उतरल्याबरोबर इतर पक्ष्यांची पळापळ झाली. तो मात्र शांतपणे पाणी पिऊन उडून गेला. तेव्हा त्याच्या या सर्व हालचाली मला खूप चांगल्या पद्धतीने कॅमेरामध्ये टिपता आल्या.
