कार्डिएक अरेस्ट ! 

‘नवरात्रामध्ये गरबा खेळत असताना एक मध्यमवयीन व्यक्ती अचानक खाली कोसळली आणि मृत्यूमुखी पडली‘ असा व्हिडिओ तुम्ही नुकताच बघितला असेल. स्वातंत्र्य दिनाच्या सुमाराला एक माजी सैनिक देशभक्तीपर गाण्यावर नृत्य करत असताना गाण्याच्या शेवटी खाली पडतो आणि सर्व प्रेक्षकांना वाटते की पडणे हे त्या नृत्याचाच भाग आहे आणि सर्व टाळ्या वाजवतात. मात्र ती व्यक्ती मरण पावलेली असते असा एक व्हिडिओ वायरल झाला होता. अशा घटना बघितल्या की हा नेमका कोणता आजार आहे असा आपल्याला प्रश्न पडतो , ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती चालता बोलता अचानक मृत्यूमुखी पडते. याविषयी थोडक्यात माहिती आज बघूया. 

एका गटातील आजार पण उपचार वेगवेगळे

Cardiovascular diseases म्हणजे ‘हृदय आणि रक्तवाहिन्याशी संबंधित आजार‘. हे सर्व आजार एका गटातील समजले जातात, कारण त्या सर्वांचे परिणाम हे सारखे आहेत. मात्र त्यावरील उपचार वेगवेगळे असू शकतात. यातील काही आजार हे हृदयातील स्नायू किंवा हृदयातील इलेक्ट्रिक इम्पल्स संबंधित आहेत. काही आजार हे हृदयातील झडपांबाबतचे आहेत. काही आजार हे रक्तवाहिन्यांशी संबंधित व रक्तातील कोलेस्ट्रॉलशी संबंधित आहेत. उच्च रक्तदाब देखील या गटातीलच आजार आहे. उच्च रक्तदाब हा कसा शांतपणे मृत्यू देऊ शकतो याविषयी आपण मागील ‘सायलेंट किलर्स‘ या लेखामध्ये वाचले आहे. https://staging.shreshthmaharashtra.com/knowledge_bank/diabetes-health-blood-pressure/

हार्ट अटॅक रक्तवाहिन्यांशी संबंधित आजार

आपण जेव्हा हृदयाशी संबंधित आजाराचा विचार करतो,  तेव्हा आपल्याला फक्त हृदयविकाराचा झटका येणे म्हणजेच ‘हार्ट अटॅक येणे‘ हा आजार प्रामुख्याने माहीत असतो. हार्ट अटॅक येणे हा खरे तर हृदयाशी संबंधित असण्याऐवजी रक्तवाहिन्यांचा आजार आहे.  यामध्ये रक्तातील कोलेस्ट्रॉल वाढल्यामुळे विविध रक्तवाहिन्यांमध्ये ते साठले जाते. रक्तवाहिनी कडक होते तसेच रक्तवाहिनी अरुंद होऊ लागते. असे बदल हृदयाला रक्तपुरवठा करणाऱ्या रक्तवाहिनीमध्ये झाल्यास मग हृदयाला होणार रक्तपुरवठा हा कमी पडू लागतो.  हृदयाला रक्त पुरवणाऱ्या दोन मुख्य रक्तवाहिन्या आणि त्यांच्या प्रमुख शाखांपैकी किती रक्तवाहिन्या बाधित झाल्यात आणि रक्तवाहिनी ब्लॉक होण्याचे प्रमाण किती आहे? यावर हृदयातील स्नायू किती प्रमाणात मृत होतील हे ठरते. जर हृदयातील स्नायू जास्त प्रमाणात मृत झाले असतील, तर हृदयाची रक्त पंप करण्याची शक्ती कमी होते आणि शरीराला अपुरा रक्तपुरवठा होऊ लागतो. हार्ट अटॅक आला तर ती व्यक्ती मृत्युमुखी पडेलच असे नाही.  तसेच हार्ट अटॅक येण्याचा धोका हा इतर आजारांवर देखील अवलंबून असतो – जसे जाडेपणा,  रक्तातील कोलेस्ट्रॉलचे प्रमाण,  उच्च रक्तदाबाचा त्रास इत्यादी. 

लक्षणांकडे दुर्लक्ष नको

जेव्हा हृदयविकाराचा झटका येतो त्या वेळेला सहसा त्या व्यक्तीला छातीमध्ये किंवा डाव्या हातामध्ये किंवा डाव्या खांद्यामध्ये दुखू शकते. बऱ्याचदा त्यांना अस्वस्थ वाटते, कधी उलटी होऊ शकते , छातीमध्ये जळजळ होतीये असेही वाटू शकते.  मधुमेही व्यक्ती किंवा अतिशय सौम्य हार्ट अटॅक सोडला तर सहसा हार्ट अटॅक आलेल्या व्यक्तीला काही ना काही लक्षणे दिसून येतात. मात्र बऱ्याच वेळा ही लक्षणे साधी वाटल्याने किंवा त्यांचे कारण लक्षात न आल्याने व्यक्ती आपल्या त्रासाकडे दुर्लक्ष करते व दैनंदिन काम सुरू ठेवू शकते. अशावेळी मात्र मृत्यूचा धोका वाढतो. हार्ट अटॅकच्या लक्षणांकडे दुर्लक्ष न करता त्रास सुरू झाल्यावर तातडीने डॉक्टरांचा सल्ला व उपचार घेतल्यास मृत्यूचा धोका हा टळू शकतो. हार्ट अटॅक आल्यानंतर व्यक्तीला वाचवण्यासाठी आपल्याला थोडाफार वेळ मिळू शकतो. त्रास सुरू होताच जर आपण व्यक्तीला रुग्णालयात दाखल केले व रक्ताच्या गुठळ्या विरघळणारी औषधे दिली तर त्यांचा जीव वाचू शकतो.

मात्र सध्या आपण जे व्हिडिओ बघत आहोत, त्यामध्ये त्या व्यक्तींना मृत्यूपूर्वी कोणत्याही प्रकारचा त्रास जाणवत आहे असे वाटत नाही. ती व्यक्ती व्यायाम करत असते, नाचत असते, बोलत असते, उभी असते आणि अचानक बेशुद्ध होऊन खाली कोसळते व लगेचच मरण पावते. कोणीही हृदयाजवळ हात नेत नाहीत, म्हणजेच त्यांना कोणत्याही प्रकारची वेदना जाणवत नाही असे वाटते.

असा वेदना रहित हृदयाशी संबंधित आजार म्हणजे सहसा ‘आकस्मिक हृदयगती अवरोध‘ असू शकतो. (Sudden Cardiac Arrest) . 

ह्रदयगती अचानक बंद कशी होते?

आपल्या जन्माच्या क्षणापासून मृत्यूच्या क्षणापर्यंत आपले हृदय प्रत्येक मिनिटाला 80 ते 100 वेळा धडकत असते . यासाठी हृदयाच्या आतूनच विद्युत संकेत निर्माण होत असतात. त्याला इलेक्ट्रिक इम्पल्स असे म्हणतात. हे विद्युत संकेत अतिशय शिस्तबद्ध पद्धतीने एका मागून एक हृदयाच्या वेगवेगळ्या कप्प्यांमध्ये तयार होतात व त्यानुसार हृदय आकुंचन पावते.  या विद्युत संकेतांमध्ये जर काही अडथळे आले किंवा विद्युत संकेत तयारच झाला नाही तर मात्र हृदय गती अचानक बंद पडू शकते. हृदय अचानक बंद पडल्याने शरीराला रक्तपुरवठा पूर्णपणे बंद होतो आणि जर ते वेळेत पुन्हा सुरू केले गेले नाही तर मृत्यूचा धोका हा अतिशय जास्त असतो.  या आजाराबद्दल समाजातील जागरूकता वाढवणे गरजेचे आहे, कारण योग्य वेळी उपचार मिळाल्यास अनेक लोकांचे जीव वाचवता येऊ शकतात.

आकस्मिक हृदयगती अवरोधाची कारणे

हे कधीही आणि कोठेही होऊ शकते, अगदी पूर्णपणे निरोगी व्यक्तींमध्येही घडू शकते. मात्र अचानक हृदय थांबण्याची अनेक कारणेही असू शकतात. सर्वात सामान्य कारण म्हणजे
* हृदयाची अनियमित / अतितीव्र धडधड किंवा हृदयगती अनियमितता  (cardiac arrhythmia) .
यामध्ये अचानक हृदय अनियंत्रितपणे धडधडू लागते. Ventricular fibrillation मुळे असे घडू शकते.
इतर कारणांमध्ये पुढील बाबी समाविष्ट आहेत:
* इतर हृदय रोग असणे
* उच्च रक्तदाब – विशेषतः अनियंत्रित असल्यास
* मधुमेह
* हृदयाच्या स्नायूंची अतिरिक्त वाढ ( cardiac hypertrophy)
* आनुवंशिक हृदय विकार
* काही औषधे घेणे
* विशिष्ट पदार्थ सेवन (जसे की कोकेन किंवा अमली पदार्थ, अत्याधिक मदिरापान इ.)
* अचानक अत्याधिक शारीरिक श्रम करणे

आकस्मिक  हृदयगती थांबण्याची लक्षणे
यामध्ये हृदयाचे ठोके बंद होतात आणि रक्तप्रवाह थांबतो. यामुळे मेंदूसह महत्त्वाच्या अवयवांना पुरेसा ऑक्सिजन पोहोचत नाही आणि काही मिनिटांतच माणूस बेशुद्ध पडू शकतो. जर तत्काळ उपचार मिळाले नाहीत तर ही अवस्था जीवघेणी ठरू शकते.

अचानक हृदयगती अवरोध कोणत्याही पूर्वचिन्हांशिवाय होऊ शकतो. मात्र, काही वेळा खालील लक्षणे आढळून येऊ शकतात:
* छातीत तीव्र वेदना किंवा असह्य जळजळ
* श्वास घ्यायला त्रास होणे
* बेशुद्ध होणे किंवा अचानकपणे पडणे
* खूप घाम येणे
* हृदयाच्या ठोक्यांचा अनियमितपणा / हृदयाची धडधड जाणवणे
* अचानक अचेतन अवस्था / बेशुद्ध होणे

जर अशी लक्षणे जाणवलीच तर या लक्षणांकडे दुर्लक्ष करू नये. बऱ्याच वेळा लोक याकडे फारसे लक्ष देत नाहीत, पण वेळेवर निदान व उपचार झाले तर जीव वाचवता येऊ शकतो.

आकस्मिक हृदयगती अवरोधाचा धोका वाढवणारे जोखीम घटक

आपल्या जीवनात किंवा जीवनशैलीमध्ये आकस्मिक हृदयगती अवरोधाचा धोका वाढवणारे जोखीम घटक असू शकतात. जर असे जोखीम घटक असतील तर त्याविषयी विशेष काळजी घ्यायला हवी. यातील काही प्रमुख घटक खालीलप्रमाणे आहेत:

1. हृदयविकाराचा इतिहास: ज्यांना आधी हृदयविकार झाला आहे किंवा हृदयविकाराचा झटका आला होता, त्यांना अचानक हृदय थांबण्याचा धोका जास्त असतो. अशांनी शारीरिक श्रमाची कामे करताना काळजी घ्यावी.

2. उच्च रक्तदाब (हायपरटेन्शन): रक्तदाब जास्त असल्याने हृदयावर ताण येतो आणि हृदयविकार होण्याची शक्यता वाढते. त्यामुळे योग्य औषधोपचार घेऊन रक्तदाब नियंत्रणात ठेवणे अतिशय महत्त्वाचे आहे. अनेक तरुणांना त्यांचा रक्तदाब जास्त आहे याविषयी काहीच कल्पना नसते. त्यामुळे वयाच्या विशीनंतर दरवर्षी एकदा तरी रक्तदाबाची तपासणी करायला हवी.

3. मधुमेह: मधुमेह असलेल्या लोकांना हृदयविकाराचा धोका अधिक असतो. कारण मधुमेहामुळे धमन्यांमध्ये ब्लॉकेजेस तयार होण्याची शक्यता असते. औषधोपचाराने व व्यायामाने मधुमेह नियंत्रित ठेवल्यास हा धोका कमी होऊ शकतो.

4. धूम्रपान व तंबाखूचा वापर: तंबाखू आणि धूम्रपान केल्याने हृदय व रक्तवाहिन्या यांच्यावर नकारात्मक परिणाम होतो.  तरुण मुला–मुलींमध्ये तंबाखूचे किंवा धूम्रपानाचे व्यसन वाढत आहे , यामुळे हृदयावर देखील जीवघेणे परिणाम घडतात हे तरुणांना सांगितले गेले पाहिजे.

5. आनुवंशिकता: कुटुंबातील इतर सदस्यांना हृदयविकार असल्यास आपला धोका वाढतो. कुटुंबातील इतर कोणीही व्यक्ती आकस्मित हृदयगती अवरोधाने मृत्यू पावली असेल तर इतरांचा धोका वाढलेला असतो. त्यांनी अधिक काळजी घ्यावी.

6. दारूचे अतिसेवन: जास्त मद्यपान केल्यास हृदयाच्या ठोक्यांवर विपरीत परिणाम होतो. अचानक मृत्यूच्या बऱ्याच घटनांमध्ये रुग्णाने आदल्या दिवशी अतिरिक्त मद्यपान केल्याचे आढळून आले आहे.

7. उच्च कोलेस्ट्रॉल: रक्तातील कोलेस्ट्रॉलचे प्रमाण वाढल्यास रक्तवाहिन्यांमध्ये ब्लॉकेज तयार होतात, ज्यामुळे हृदयाला योग्य प्रमाणात रक्त मिळत नाही. हृदयविकाराचा तीव्र झटका हेही अचानक मृत्यूचे कारण ठरू शकते. 

आकस्मिक हृदयगती अवरोधउपचार

अचानक हृदय बंद पडल्यास त्वरित निदान व उपचार करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. योग्य वेळी उपचार न मिळाल्यास स्थिती अधिक गंभीर होऊ शकते.
कोणी अचानक बेशुद्ध पडल्यास सर्वप्रथम त्याचे हृदय आणि नाडी चालू आहे का व श्वासोच्छ्वास चालू आहे का याची तपासणी करावी. दवाखान्यातून ॲम्बुलन्स बोलवण्यासाठी 101 नंबरला फोन करण्याबाबत ओरडून इतर लोकांना सूचना करावी आणि रुग्णाला सरळ पाठीवर झोपवून त्वरित सीपीआर सुरू करावे.

1. सीपीआर (Cardiopulmonary Resuscitation): त्वरित सीपीआर सुरू केल्यास रुग्णाचा जीव वाचण्याची शक्यता अधिक असते. सीपीआरमध्ये छातीवर दाब देऊन रक्तप्रवाह पुन्हा सुरू करण्याचा प्रयत्न केला जातो.

2. ए.ई.डी. (Automated External Defibrillator): हे एक पोर्टेबल उपकरण आहे, जे हृदयाच्या ठोक्यांमध्ये बिघाड झाल्यास त्याला विजेचा झटका देऊन हृदयाची गती पुन्हा सामान्य करण्यासाठी वापरले जाते. सार्वजनिक ठिकाणी, मॉल्स, स्टेडियम्समध्ये एईडी उपलब्ध असणे अत्यंत गरजेचे आहे. हृदय बंद पडलेल्या व्यक्तीच्या छातीवर हे उपकरण लावून विजेचा झटका दिल्यास हृदय पुन्हा सुरू होते व जीव वाचतो.

3. अतिदक्षता विभागात उपचार: सीपीआर मुळे व एईडीमुळे हृदयगती सुरु झाली तर रुग्णाला रुग्णालयात नेऊन डॉक्टरांच्या देखरेखीखाली आणखी तपासण्या आणि उपचार केले जातात. हृदयाच्या ठोक्यांमध्ये आलेला बिघाड नेमका कशामुळे झाला, हे शोधणे महत्त्वाचे असते, त्यानुसार उपचार दिले जातात.

प्रतिबंध आणि बचावाचे उपाय
अचानक हृदय बंद पडणे टाळण्यासाठी जीवनशैलीत काही बदल करणे गरजेचे आहे. हे कोणाही बाबतीत घडू शकत असल्याने आपण सर्वांनीच काळजी घेणे आवश्यक आहे. यासाठी खालील उपाय महत्त्वाचे ठरू शकतात –

1. नियमित व्यायाम: दररोज व्यायाम केल्याने हृदयाचे आरोग्य सुधारते आणि रक्तप्रवाह सुरळीत होतो. अर्धा तास चालणे, सायकल चालवणे किंवा पोहणे यासारखे व्यायाम प्रकार हृदयासाठी फायदेशीर असतात.

2. संतुलित आहार: आहारात ताज्या फळांचा, भाज्यांचा आणि तृणधान्यांचा समावेश करा. तेलकट, तळलेले पदार्थ टाळा. साखर आणि मीठ कमी वापरणे हृदयासाठी चांगले असते.

3. तंबाखू व दारूचा वापर बंद करणे: तंबाखू आणि मद्यपान या दोन गोष्टींमुळे हृदयविकाराचा धोका वाढतो. त्यामुळे त्यापासून दूर राहणे गरजेचे आहे.

4. रक्तदाब आणि मधुमेह नियंत्रणात ठेवणे: रक्तदाब आणि मधुमेह यांना नियंत्रणात ठेवणे अत्यावश्यक आहे. यासाठी नियमित तपासणी करून डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार औषधं घ्यावी. जीवनशैलीमध्ये आवश्यक ते बदल करावेत.

5. कोलेस्ट्रॉलचे प्रमाण कमी ठेवणे: आहारातील तृणधान्ये, धान्ये आणि ओमेगा-3 फॅटी अ‍ॅसिड्स यांचा समावेश करून कोलेस्ट्रॉलची पातळी नियंत्रणात ठेवता येते.

6. ताण–तणाव कमी करणे: मानसिक ताण आणि तणावामुळे हृदयाला जास्त ताण येतो. योगा, ध्यान किंवा प्राणायाम सारख्या तंत्रांद्वारे ताण कमी करण्याचा प्रयत्न करा.

7. नियमित आरोग्य तपासणी: रक्तदाब, कोलेस्ट्रॉल, मधुमेह या बाबी नियमित तपासून घेणे अत्यावश्यक आहे. वेळेवर निदान केल्यास गंभीर स्थिती टाळता येऊ शकते.

लक्षात ठेवा
अचानक हृदयविकाराचा झटका आणि आकस्मिक हृदयगती अवरोध हे जीवघेणे असू शकतात, पण योग्य माहिती, तत्काळ उपचार आणि जीवनशैलीत सुधारणा केल्यास आपण याचा धोका कमी करू शकतो. हृदयविकाराशी संबंधित लक्षणांकडे दुर्लक्ष करू नका आणि तातडीने वैद्यकीय सल्ला घ्या. यामुळे आपण एक आरोग्यदायी आणि सुरक्षित जीवन जगू शकता.

तर, आजपासूनच आपल्या जीवनशैलीत थोडेसे बदल करा आणि आपल्या हृदयाची काळजी घ्या! आणि इतरांचा जीव वाचवण्यासाठी CPR कसे द्यायचे हेही शिकून घ्या!