आजच्या डिजिटल युगात, इंटरनेटचा वापर व्यापकपणे वाढला आहे. या वाढीमुळे आर्थिक फसवणुकीचे प्रकारही प्रचंड वाढले आहेत. आर्थिक फसवणूक कुणाच्याही बाबातीत घडू शकते. ऑनलाइन आर्थिक फसवणूक म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या बँक बॅलन्सची माहिती मिळवणे, फसवून बँकेतील पैसे लंपास करणे, बँक खात्यांची चोरी, क्रेडिट कार्डची फसवणूक, क्रेडिट कार्ड क्लोनिंग, फिशिंग (phishing), ऑनलाइन खरेदीची फसवणूक अशा अनेक सायबर गुन्ह्यांचा समावेश होतो.
आर्थिक फसवणूक कशी होते?
आर्थिक फसवणुकीचे वेगवेगळे मार्क असतात. कधी एखादा एसएमएस असतो, कधी बँकेकडून कॉल आहे असा बनाव केला जातो, तर कधी फोन करुन एखादी स्कीम देण्याच्या नावाखाली आर्थिक फसवणूक केली जाते. काही प्रमुख प्रकार याप्रमाणे-
फिशिंग: फिशिंग हा आर्थिक फसवणुकीचा एक सर्वात सामान्य प्रकार आहे. यामध्ये भामटे बनावट ईमेल, एसएमएस किंवा वेबसाइट्सचा वापर करून बँकिंग माहिती, पासवर्ड, किंवा क्रेडिट कार्डची माहिती मिळवतात. हे मेसेजेस अनेकदा खोटे दावे करतात. जसे की तुमच्या खात्यावरून संशयास्पद व्यवहार झाला आहे किंवा तुमचे खाते ब्लॉक होणार आहे, किंवा तुमच्या खात्यात एवढे क्रेडिट पॉईंट्स जमा झालेले आहेत.
मालवेयर अटॅक (Malware Attack): मालवेयर हे एक प्रकारचे सॉफ्टवेअर असते. संगणकावर किंवा मोबाईलवर वापरकर्त्याच्या अपरोक्ष हे सॉफ्टवेअर डाउनलोड केले जाते. याचा वापर बँकेची माहिती चोरण्यासाठी केला जातो. एकदा का मालवेयर तुमच्या डिव्हाइसमध्ये शिरला की तो तुमच्या बँक खात्यांच्या माहितीवर नजर ठेवतो आणि ती माहिती हॅकर्सकडे पाठवतो.
ऑनलाइन खरेदी फसवणूक: अनेकदा लोक आकर्षक ऑफर्सना बळी पडून बनावट वेबसाइट्सवरून खरेदी करतात आणि पैसे गमावतात. अशा फेक वेबसाइट्सवरून झालेल्या खरेदीत वस्तू कधीच पाठवली जात नाही किंवा समजा वस्तू मिळाली तरी ती अत्यंत निकृष्ट दर्जाची असते.
सोशल मीडिया फसवणूक: सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म्सवर लोकांची वैयक्तिक आणि वित्तीय माहिती मिळवण्यासाठी भामटे विविध प्रकारच्या प्रलोभनाचे फास टाकून बसलेले असतात. यात बनावट स्पर्धा, कुपन योजना, सब्स्क्रिप्शन्स, नोकरीच्या ऑफर्स अशा अनेक गोष्टींचा समावेश असतो.
फेक इन्व्हेस्टमेंट स्कीम्स (Fake Investment Schemes): अनेकदा लोकांनी भरपूर गुंतवणूक करावी यासाठी मोठे परतावे देण्याचे वचन देऊन, त्यांच्याकडून पैसे गोळा केले जातात. किंवा फेक प्रोफाईल्स तयार करुन भावनिक हाक घालून पैशांची मागणी होते. काहीवेळा खोट्या NGO ही तयार करुन देणगीच्या नावाने आर्थिक फसवणूक केली जाते. एकदा पैसे मिळाल्यावर फसवणूक करणारे, त्यांच्या संस्था सगळेच गायब होतात.
आर्थिक फसवणूक होऊ नये यासाठी काय काळजी घ्यावी.
सतर्कता बाळगा: कोणत्याही अनोळखी ईमेल, एसएमएस, किंवा लिंकवर क्लिक करण्यापूर्वी चार वेळा विचार करा. सतर्क रहा. तुमच्या बँकेचे किंवा कोणत्याही अधिकृत संस्थेचे मेल्स तपासताना नेहमी त्यांची वैधता पडताळा. कुणालाही बँकेचे डिटेल्स जसं की नेट बँकिंगचे आयडी आणि पासवर्ड, फोन बँकिंग चे डिटेल्स, बँकेचा खाते क्रमांक यापैकी कुठलीही गोष्ट देऊ नका. कुणी OTP मागितला तर तो देऊ नका.
बँकिंग वेबसाइट्स आणि अ‍ॅप्स: नेहमी फक्त अधिकृत वेबसाइट्स आणि बँकिंग अ‍ॅप्स वापरा. तुमची माहिती सुरक्षित ठेवण्यासाठी एंटीवायरस आणि मालवेयर प्रोटेक्शन सॉफ्टवेअर इंस्टॉल करा.
पासवर्ड आणि पिन्स: तुमच्या बँक खात्याचे पासवर्ड आणि पिन्स कुणालाही सांगू नका. पासवर्ड आणि पिन्स वेळोवेळी बदलत राहा. मजबूत पासवर्ड वापरणे अत्यंत आवश्यक आहे. ज्यामध्ये अक्षरे, अंक, आणि विशेष चिन्हांचा समावेश असावा. पासवर्ड, OTP, पिन्स कुणीही मागितलं तर त्या व्यक्तीशी संभाषण बंद करा. नंबर ब्लॉक करा.
दोन-स्तरीय प्रमाणीकरण (Two-Factor Authentication): दोन-स्तरीय ऑथेंटिफिकेशन वापरा. जेणेकरून तुमच्या बँकेच्या खात्यात प्रवेश करणे अधिक सुरक्षित होईल.
फक्त विश्वासार्ह वेबसाइट्सवरून खरेदी करा: आपण ज्या वेबसाईट वरुन खरेदी करतो आहोत, ती योग्य आणि खरी आहे ना याची खात्री करा. मगच खरेदी व्यवहार करा. कुठल्या तरी रील्स मध्ये दिसलेल्या गोष्टी किंवा whatsapp वर अनोळखी नंबर वरुन आलेल्या लिंकवरून खरेदी करू नका. एखादी वेबसाइट बनावट वाटल्यास, त्यावरून खरेदी करण्याचे टाळा.
सोशल मीडिया सावधगिरी: सोशल मीडियावर कोणत्याही आर्थिक व्यवहारांबद्दल माहिती देणे टाळा. कुणी फेसबुक फ्रेंड पैसे मागत असेल तर, फक्त प्रोफाईलवर विश्वास ठेवून पैसे देऊ नका. जे प्रोफाईल दिसतं तशीच ती व्यक्ती असेल असं नाही. फक्त ओळखलेल्या व्यक्तींशीच वित्तीय माहिती शेअर करा. ते ही आवश्यकता असेल तरच करा. त्यातही पासवर्ड आणि इतर खासगी माहितीचे शेअरिंग करु नका. कोणत्याही संशयास्पद ऑफरवर विश्वास ठेवू नका.
इवॉलेट किंवा UPI खाते: बँकेचे जे खाते UPI ला जोडलेले असेल त्या खात्यात 5 हजारपेक्षा अधिक रक्कम ठेऊ नका. त्यापेक्षा कमी ठेवली तरी चालेल. ज्या खात्यात मूळ मोठी रक्कम असते ते खाते gpay किंवा तत्सम कुठल्याही app ला जोडू नका. म्हणजे धोका कमी रकमेचा राहतो आणि मूळ रक्कम सुरक्षित राहते.
आर्थिक फसवणूक झाल्यास काय कराल?
बँकेला तत्काळ कळवा : जर तुमची आर्थिक फसवणूक झालेली आहे, बँकेतून पैसे गेल्याचे मेसेजेस आले असतील तर लगेच तुमच्या बँकेला कळवा आणि तुमचे खाते तात्काळ फ्रीज करून घ्या. नेट बँकिंग बंद करा. त्यानंतर बँकेकडून पुढील सूचना घेऊन योग्य ती कारवाई करा.
पोलिसांकडे तक्रार नोंदवा : फसवणूक झाल्यास, संबंधित पोलिस ठाण्यात तक्रार नोंदवा. आपल्याकडे तक्रार नोंदवण्याचे प्रमाण कमी आहे. त्यामुळे आवर्जून तक्रार नोंदवा. तुम्ही 1930 या नंबरवरही तक्रार नोंदवू शकता.
सर्व व्यवहारांची नोंद ठेवा : तुमच्या बँक खात्यातील सर्व व्यवहारांची तपशीलवार नोंद ठेवा. फसवणूक झाल्यानंतर तुमच्या बँकेसह आणि पोलिसांसोबत केलेल्या संवादाचीही नोंद ठेवा. तुम्हाला जर कुठला फेक मेसेज आला असेल तर त्याचा स्क्रीन शॉट काढून ठेवा. कुठला कॉल आला असेल तर त्याचा नंबर नोंदवून घ्या. पैसे खात्यातून गेल्यानंतर त्या दिवसाचे बँक स्टेटमेंट काढून घ्या. ज्यात झालेल्या ट्रानझॅक्शनचा नंबर असतो, जो पुढे तक्रारीसाठी उपयोगी ठरतो.
आर्थिक फसवणूक कुणाही बरोबर होऊ शकते. त्यामुळे घरातल्या एखाद्या सदस्याला असा अनुभव आल्यास, कुटुंबाने त्याला घालून पाडून बोलण्यापेक्षा मदत करणे आणि पाठीशी उभे राहणे आवश्यक आहे. ऑनलाइन जगात आर्थिक फसवणूक टाळण्यासाठी जागरूकता, सतर्कता, आणि तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर अत्यंत महत्त्वाचा आहे. फसवणूक होण्याआधीच सुरक्षा उपाय योजणे, काय होऊ शकते याविषयी जागरूक असणे आणि त्याचबरोबर फसवणूक झाल्यास योग्य ती कारवाई करणे आवश्यक आहे.
