शाश्वत शेतीचा प्रवास : ‘पर्माकल्चर’

आपण माणसं म्हणजे होमो सेपियन्स, साधारण अडीच लाख वर्षांपासून ह्या पृथ्वीवर वावरत आहोत. जंगल, गवताळ किंवा बर्फाळ प्रदेश, डोंगर, समुद्रकिनारी किंवा नद्यांजवळ मानवी वस्ती वसली. विविधतेने नटलेल्या अधिवासात वातावरणाशी जुळवून घेत आपला विस्तार झाला. इतर प्राण्यांप्रमाणेच शिकार करत, भटकत अन्न शोधताना आपल्या पूर्वजांना शेतीचा शोध लागला. या गोष्टीलाही आता दहा-बारा हजार वर्षं झाली आहेत. अन्न सुरक्षितता मिळाल्यावर भटकं जगणं सोडून माणसं स्थिर झाली. वस्ती करून राहू लागली. मोठमोठ्या संख्येनं एकत्र येऊ लागली. गरजा वाढत गेल्या. त्यासाठी मग जास्तीतजास्त जमीन माणसाच्या वापराखाली आणणं भाग पडलं. पृथ्वीच्या पोटातील खनिज तेल जाळून मिळालेल्या ऊर्जेवर अजस्त्र यंत्रं धडधडू लागली. पण याचे चांगले आणि वाईट असे दोन्ही परिणाम होऊ लागले.  वनस्पती आणि प्राणिमात्रांच्या विविधतेने नटलेली जंगलं, समुद्र आणि इतर अधिवास हळूहळू नष्ट होऊ लागले. गेल्या काही दशकांपासून आपण हरितक्रांतीच्या नावाखाली रासायनिक शेती करू लागलो. हवा, पाणी आणि जमीन प्रदूषित होत गेली. माणूस निसर्गापासून दूर जाऊ लागला.

हवामान बदल

आज आपण पाहतोय की, माणसांची संख्या वाढत चाललीय.  त्याचवेळी मानवनिर्मित रसायनांमुळे आणि माणसांच्या वेगवेगळ्या कृतींमुळे निसर्ग ओरबाडला जातोय. पृथ्वीच्या वातावरणाचं तापमान वाढत चाललंय. हवामान बदल जाणवतोय. गेल्या दहा हजार वर्षातल्या ज्या पोषक वातावरणामुळे माणूस शेती करू शकला, आपली संख्या वाढवू शकला, तेच आता धोक्यात येत चाललंय. असंच चालू राहिलं तर खूप मोठ्या मानवी लोकसंख्येला प्रचंड संकटांना सामोरं जावं लागेल. आजवर इतर अनेक सजीव अस्तंगत झाले तसाच कदाचित माणूसही होईल. निसर्ग तर पुन्हा बहरेल पण त्यात माणूस कदाचित नसेल.

शाश्वत शेतीचा उगम

स्वतःच्याच विनाशाकडे सुरू असलेल्या ह्या प्रवासाला थांबवता येईल का, याचा शोध जगभर सुरू झाला. बिल मॉलीसन (Bill Mollison) आणि त्यांचा शिष्य डेव्हिड होमग्रेन (David Holmgren) ह्या दोघा ऑस्ट्रेलियन निसर्गप्रेमी अभ्यासकांनी ह्यावर काम केलं.

‘पर्मनंट’ + ‘ऍग्रीकल्चर’

 ऐंशीच्या दशकात ‘पर्माकल्चर’ ह्या संकल्पनेचा जन्म झाला. ‘पर्माकल्चर’ म्हणजे ‘पर्मनंट’ + ‘ऍग्रीकल्चर’ किंवा ‘पर्मनंट’ + ‘कल्चर’. म्हणजे शाश्वत शेती आणि मानवी संस्कृती यांची सांगड घालणे. त्यांच्या लक्षात आलं की, निसर्ग बऱ्याच गोष्टी आपल्याला शिकवू पाहतोय फक्त आपण ते शिकून घ्यायला हवं. मग निसर्ग आणि निसर्गाची हानी न करता गुण्यागोविंदाने राहणाऱ्या त्यावेळच्या मानव समूहांचा अभ्यास करण्यात आला. पर्यावरणपूरक पद्धतीने, शाश्वत, सर्व गरजा भागवून राहता येण्यासाठी मार्गदर्शक ठरू शकतील, अशी मूल्ये आणि तत्वे शोधली गेली. एकमेकांना पूरक व परस्परावलंबी अशा अनेकानेक साखळ्या विकसित करण्यात आल्या. अशाप्रकारे व्यवस्था तयार करण्याचं शास्त्र विकसित करण्यात आलं. त्याची सविस्तर मांडणी मॉलीसन आणि होमग्रेन यांच्या ‘Permaculture: A designer’s Manual’ ह्या पुस्तकात केली. त्यानंतर यात अनेक प्रयोग करून सुधारणा होत गेल्या.

जगभर पर्माकल्चरचा वापर प्रामुख्याने शेतीसाठी म्हणजे शेतीचा दीर्घकालीन आराखडा (मास्टर प्लॅन) बनवण्यासाठी होतो. पण ही तत्त्व फक्त शेतीलाच लागू होतात असं नाही. शोभेचं बागकाम (landscaping), शहर नियोजन, गावाचं नियोजन, व्यवसाय, वास्तूकला, वनव्यवस्थापन, पर्यावरण रक्षण, जंगल संवर्धन एवढंच नाही तर समाजसेवा, व्यवसाय, व्यवस्थापन इ. अदृश्य (intangible) विषयांनाही लागू करता येतात. त्यामुळे दिवसेंदिवस अधिकाधिक इंजिनियर्स, डॉक्टर्स, वास्तुविशारद, इंटेरिअर डिझाईनर्स, लँडस्केप डिझाईनर्स हे पर्माकल्चरचा अभ्यास करत आहेत.

पर्माकल्चर एक करिअर

पर्माकल्चरच्या तत्वांचा वापर करुन एखादी गोष्ट डिझाईन करण्याबाबत इतरांना सल्ला सेवा (consultancy) देणं, हाही एक आश्वासक करिअर पर्याय निर्माण झाला आहे. पर्माकल्चरच्या तत्वांचा अभ्यास कुणीही करू शकतं. त्याला सायन्स, कला किंवा कॉमर्स अशी शैक्षणिक पार्श्वभूमी असण्याची गरज नाही. सर्वात महत्वाचं म्हणजे पर्माकल्चर कोणत्याही गोष्टीकडे पाहण्यासाठी एक नवीन दृष्टी देतं, जिचा वापर करून आपण आपलं जगणं अधिकाधिक पर्यावरण स्नेही व समृद्ध करू शकतो.

आताचा जमाना स्पेशलायझेशनचा आहे. हृदयाचे डॉक्टर वेगळे, दातांचे वेगळे, कान, नाक, घशाचे वेगळे, मूत्राशयाचे वेगळे. शरीराच्या प्रत्येक भागाचे वेगवेगळे तज्ज्ञ. ह्या पद्धतीचे फायदे आहेतच. मुख्य म्हणजे वेगवेगळ्या अवयवांची काही विशेष काळजी घेण्यासाठी किंवा शल्यक्रिया करण्यासाठी असं स्पेशलायझेशन असणं नक्कीच चांगलं आहे. पण संपूर्ण शरीराचीच काळजी योग्य पद्धतीने घेतली गेली तर नक्कीच सर्व अवयवही दीर्घकाळ चांगले राहू शकतात. त्यासाठी वेगळं ज्ञान आणि दृष्टी लागेल. अशाचप्रकारे संपूर्ण गावाचं किंवा शहराचं आरोग्य जास्तीतजास्त चांगलं ठेवण्यासाठी आणखी समग्रपणे विचार करावा लागेल. स्वस्त आणि निरंतर टिकणारे उपाय शोधणे हे सर्वांच्या हिताचं आहे. अगदी हेच पर्माकल्चर करु शकतं.

पर्माकल्चर डिझाईन कशी असते?

एखादं ऑफिस डिझाईन करायचं असू दे वा एखादं शेत किंवा गाव वा शहर. त्यात येणाऱ्या सगळ्या गोष्टी, झाडं, प्राणी, माणसं, वास्तू आणि हे सगळं जिथे आहे तो भाग, आजूबाजूला असलेला निसर्ग वगैरे सगळे मिळून एक परिसंस्था (ecosystem) असते. तिचा साकल्याने (holistic approach) विचार पर्माकल्चर डिझाईन मध्ये केला जातो. कोणतीही सिस्टिम उभी करतानाच व्यवस्थित अभ्यास करून, सखोल विचार करून, गरजा, परिसंस्थेची क्षमता, उपलब्ध रिसोर्सेस, धोके वगैरे लक्षात घेऊन योग्य पद्धतीचं डिझाईन तयार केलं तर कमीतकमी वेळात आणि खर्चात आपली उद्दिष्ट गाठू शकतो. लवकरात लवकर शाश्वततेकडे व स्वावलंबी होण्याकडे वाटचाल सुरू होते. पर्यावरणाची जोपासना करत, कमीतकमी फुटप्रिंट तयार होईल, अशा पद्धतीने पर्माकल्चरची मार्गदर्शक तत्वे आणि तंत्र वापरून मानवी वस्त्या निर्माण करता यायला हव्यात. तर सर्वांचंच जगणं जास्त आनंददायक होईल ह्यात शंका नाही.

ह्या लेखमालेत आपण पर्माकल्चरची तत्वे कोणकोणती आणि चांगल्या शाश्वत डिझाईन करण्यासाठी ती कशी वापरावी हे उदाहरणांसह पाहणार आहोत.