सातपुडा पर्वतरांगामध्ये ‘राजवाडी होळी’च महत्त्व अधिक आहे. नंदुरबारमधल्या अक्कलकुवा तालुक्यातल्या काठी येथे साजऱ्या होणाऱ्या राजवाडी होळीचं केवळ देशातच नाही तर जगभरात मोठं आकर्षण आहे. मध्यप्रदेश, गुजरात आणि महाराष्ट्र अशा तीन राज्यांच्या सीमेवर वसलेल्या नंदुरबार जिल्ह्यात काठी होळीच्या निमित्ताने आदिवासी संस्कृतीची सुंदरता अनुभवायला मिळते.
राजवाडी होळीची पार्श्वभूमी
काठी हे गाव सातपुडा पर्वतामध्ये वसलेलं आहे. या गावाची लोकसंख्या सुमारे 4 हजार आहे. या गावात साजऱ्या केल्या जाणाऱ्या होळीला राजवाडी होळी असं म्हटलं जातं. या सणाला ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आहे. अनादी काळात आदिवासी बांधवांचे कुलदैवत राजापांठा आणि गांडा ठाकूर यांनी एकत्र येत या उत्सवाला प्रारंभ केल्याचे सांगितलं जाते. तर सन 1246 मध्ये ‘राजा उमेदसिंग पाडवी’ नावाचा आदिवासी राजा होता. त्याने हा होळी उत्सव सुरू केला. पुढे राजाच्या वंशजांनीही त्याच पद्धतीने हा उत्सव साजरा करण्याची परंपरा सुरू ठेवली. अशीही एक आख्यायिका आहे. यावर्षी गावाने उत्सवाची 777 वर्षे पूर्ण केली.
गुजरातहून आणतात होळीचा दांडा
राजावाडी होळीसाठी गुजरातच्या जंगलातून जवळपास 70 फूटाहून उंचीचा होळीचा दांडा – बांबू विधीवत पुजा करुन आणला जातो. काठी होळीच्या पुजेसाठी सर्व गावकरी उपस्थित राहतात. या विधीवेळी दैनंदिन जीवनात उपयोगात येणाऱ्या निसर्गातील वस्तूंची पूजा केली जाते. यामध्ये निलीचारी, वागदेव, गांवशिवार, गवाणपुजन, गांवदिवाळी, कण (धान्य) पुजन, ओलीजोगण (होळी) इत्यादी वस्तूंचा समावेश असतो.
हे ही वाचा : आदिवासी बांधवांचा भोंगऱ्या होळी उत्सव
पहाटे पाच वाजता होते होळी
होळीचा दांडा आणल्यानंतर सगळ्यात पहिल्यांदा राज घराण्यातील सदस्य त्याची विधिवत पूजा अर्चा करतात. हा पवित्र दांडा कोणत्याही प्रकारच्या हत्याराचा वापर न करता हाताने खणलेल्या खड्ड्यात गाडला जातो. त्याला गूळ, हार, कंगण, दाळ्या, खजूर आदी पदार्थांचे नैवेद्य दाखवले जाते. भाविक ढोल ताशांच्या गजरात रात्रभर बेधुंद होऊन नाचत असतात. पहाटे सुमारे पाच वाजेच्या दरम्यान होळी प्रज्वलित केली जाते. होळी पेट घेताच मोरवीबाबा, बुध्या, धानका, दोडेच्या भूमिकेत असलेली लोकं रामढोलच्या तालावर फेर धरतात.
वनवासी संस्कृती आणि आभूषणे
या उत्सवात आदिवासी बांधव रात्रभर होळीच्या दांड्याभोवती घेर धरून पारंपरिक नृत्य करतात. विविध पेहराव केलेले बावा, बुद्या, ढोल, मोरखी, धानका, डोको यांची भूमिका साकारणारे व्यक्ती नृत्यातून, गीतातून जंगल संस्कृतीचे दर्शन घडवतात.
मोरपंखांचा टोप घातलेले, कमरेला बांधलेल्या सुक्या भोपळ्यांच्या आणि घुंगरांच्या माध्यमातून नाद निर्माण करीत विशिष्ट पद्धतीने थिरकणारी त्यांची पावले, बासुरीच्या सुरावटी सोबत निनादणारे ढोल हे सगळं खूप विलोभनीय असते. आदिवासी दागदागिन्यांच्या आणि रंगीबेरंगी आकर्षक पेहराव हे सुद्धा एक आकर्षण असते.
काठी होळी पूजनाचा मान
काठीच्या मानाच्या होळीचे पूजन करण्याचा मान दरवर्षी विशेष व्यक्तींना दिला जातो. यंदाचा मान वसावे, राऊत आणि पाडवी समाजाला दिला आहे.
यावर्षी काठी गाव पुजारा म्हणून गोमर्या टेंबर्या वसावे, रायसिंग हांद्या वसावे, सतिराम भामटा वसावे, होळी घेऊन येणारे सेवेकरी रायसिंग हांद्या वसावे, सेमट्या टेड्या वसावे, मांग देहल्या राऊत, बाहह्या किर्ता वसावे, नोवजा इरमा वसावे, रामा बाहद्या पाडवी, रविंद्र पेचरा वसावे हे आहेत. होळी सजावट करणारे बापा राऊत, जोतन्या वसावे, तेजला राऊत, दोहर्या वसावे, गोप्या वसावे, सांगा राऊत हे आहेत.
हे ही वाचा : धुलीवंदनादिनी नाशिकची वीर दाजीबा बाशिंग परंपरा
यावर्षीच्या मानाच्या होळीचे वेळापत्रक
या समाजात मानाच्या होळी ही साधारणत: दोन आठवडे सुरू असते. अक्कलकुवा तालुक्यातील डाबच्या मोरीराही पाडा येथे ही देवाची पहिली होळी 9 मार्चला केली. 13 मार्चला काठी येथे मानाची राजवाडी होळी साजरी केली.त्यानंतर त्याच दिवशी गदवाणी, सिसा, सुरवाणी, पाडामुंड, भगदरी, नवानागरमुठा, चिंचखेडी येथे ही होळी साजरी केली.. 14 मार्चला मोलगी, तलाई, खर्डी, सल्लीबार, ठाणा, वडफळ्या या गावात होळी साजरी करतील. पुढे 15 मार्चला असली, जामली, मोगरा, राजबर्डी, जमाना, रोषमाळ बु. येथे होळीचं आयोजन केलं आहे. त्यानंतर 16 मार्च रोजी वरखेडी, धनाजे या दोन गावात होळी पूजन होणार आहे. तर17 मार्चला भुगवाडा गावात होलीकोत्सव साजरा करण्यात येणार आहे.
