अलीकडील काही वर्षांत प्लांट-बेस्ड म्हणजेच वनस्पती-आधारित मांसाचे पर्याय खूप लोकप्रिय झाले आहेत. शास्त्रज्ञांनी मांसासारखी चव आणि बनावट तयार करण्यासाठी खूप संशोधन केले आहे. त्यामुळे आता काही लोक मांस खाण्याऐवजी वनस्पतीपासून बनवलेले पदार्थ खाणे पसंत करत आहेत. मांसासारखेच चविष्ट आणि आरोग्यदायी पदार्थ बनवण्याचा प्रयत्न शास्त्रज्ञ करत आहेत. पदार्थ चविष्ट, आरोग्यदायी आणि पर्यावरणासाठी फायदेशीर असावेत या उद्देशानं या क्षेत्रात काम सुरू आहे.
वनस्पती-आधारित मांसाचे प्रकार
संशोधनात मुख्यतः दोन प्रकारच्या मांस पर्यायांवर लक्ष केंद्रित केलं जात आहे. वनस्पती-आधारित मांस आणि प्रयोगशाळेत तयार केलेले मांस. प्रयोगशाळेत मांस तयार करण्यासाठी प्राण्यांच्या पेशी वाढवल्या जातात. तर वनस्पती-आधारित मांस, वनस्पती पदार्थांचा वापर करून मांसासारखी चव आणि रचना तयार केली जाते.
वनस्पती-आधारित मांसाचे घटक
वनस्पती-आधारित मांस तयार करण्यासाठी सोया प्रोटीन, गहू ग्लुटेन, कडधान्ये आणि बियाण्यांच्या तेलांचा वापर केला जातो. हे घटक प्रथिने, चरबी आणि पाणी यांचे मिश्रण तयार करतात. त्यामुळे मांसासारखी चव आणि रचना करता येते. यामध्ये 50% पेक्षा जास्त पाणी असते आणि चव वाढवणारे रसायन आणि रंगाचे कणही असतात.
मांसाचे मुख्य घटक म्हणजे प्रथिने, चरबी आणि पाणी. प्रोटीन फायबर्सच्या आकारावर आणि प्रमाणावर मांसाची बनावट ठरते. प्लांट-बेस्ड मांस तयार करताना, चरबी आणि पाणी एकत्र करून चवदार आणि मांसासारखी बनावट तयार केली जाते.
वनस्पती-आधारित मांसाचे फायदे
वनस्पती-आधारित मांस पर्यावरणासाठी कमी हानिकारक आणि आरोग्यदायी असतात. यामध्ये विविध प्रकारच्या फॅट्स आणि तेलांचा वापर केला जातो, यामुळे ते चवदार आणि मऊ होतात.
भारतात फणसासोबत प्रयोग
फणसात असणारी फायबरची रचना आणि स्वाद हा मांसासारखा मिळताजुळता आहे. मांसाहारी पदार्थांची रेसिपी वापरून कोवळ्या फणसाचे पदार्थ केल्यास, ‘हे मांस नसून भाजी आहे’ ही गोष्ट कोणाच्याही लक्षातही येत नाही. गेल्या काही वर्षात पुण्यातील काही हॉटेल्समधून हा प्रयोग करण्यात येत आहे. आणि त्याला ग्राहकांचा चांगला प्रतिसाद मिळत आहे. सूरणाची चव आणि गंधही मांसाशी मिळताजुळता आहे. त्यामुळे भारतात प्लांट-बेस्ड मांस ही संकल्पना याआधीच रुजली आहे, असं म्हणायला वाव आहे.
नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर
वनस्पती-आधारित मांस तयार करण्यासाठी आजकाल विविध तंत्रज्ञानांचा वापर केला जातो. उदाहरणार्थ, एक्सट्रूशन पद्धतीचा वापर करून वनस्पती प्रथिनांचे स्ट्रक्चर तयार केले जातात. मेसेक्वाइट किंवा हिकोरीपासून धुराचा सुगंधही चव सुधारण्यासाठी वापरला जातो.
अनेक मोठ्या फूड कंपन्यांनी वनस्पतीपासून मांसासारखे पदार्थ तयार केले आहेत. या पदार्थांना ग्राहकांचा चांगला प्रतिसाद मिळाला आहे. या कंपन्यांमध्ये इम्पॉसिबल, बियॉन्ड मीट, मोसा मीट आणि क्वॉर्न यांचा समावेश आहे.
वनस्पती-आधारित मांस हे चविष्ट आणि पोषणतत्त्वांनी भरपूर आहेत. सर्वात महत्वाचं म्हणजे ते पर्यावरण आणि आरोग्यासाठीही फायदेशीर आहेत.
असं म्हणतात की “आपण प्रथम आपल्या डोळ्यांनी खातो.” त्यामुळे ग्राहक प्लांट-बेस्ड मांसाचीही चव आणि रचना पाहूनच निर्णय घेतात. त्यामुळे अन्न उत्पादक हे, प्लांट-बेस्ड मांसाचे पर्याय पारंपारिक मांसाप्रमाणे दिसावे यासाठी नवनवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करत आहेत.
काही संशोधनाच्या आधारे, प्राणी मांसाची रचना, चव आणि दिसणे अनुकरण करणे कठीण नाही. परंतु प्रश्न असा आहे की लोक त्यांना खरेदी करतील आणि खातील का?
पण सध्या जास्तीत जास्त लोक प्लांट-बेस्ड मांस खाण्यास पसंती देत आहेत. जगभरातील मांस हे मुख्य अन्न असणाऱ्या देशांमध्ये या उत्पादनांची मागणी वाढली आहे. 2023 मध्ये, या उद्योगाचा जागतिक बाजार $7 बिलियन पेक्षा जास्त होता आणि 2030 पर्यंत तो जवळपास 20% वाढेल असा अंदाज आहे.
