परंपरेने दिवाळीमध्ये धनत्रयोदशी आणि लक्ष्मीपूजन असे संपत्तीच्या संबंधित दोन स्वतंत्र विधी सांगितले आहेत. लक्ष्मीचे पूजन दोन्ही दिवशी होत असले तरी, धनत्रयोदशीच्या दिवशी मुख्य देवता कुबेर आहे. म्हणूनच कुबेर आणि लक्ष्मी या दोघांचीही पूजा संपत्ती प्राप्त करण्यासाठी केली जाते. आता या अनुषंगाने काही प्रश्न उपस्थित होतात. जीवनाशी संबंधित असलेल्या एकाच घटकासाठी दोन देवतांची पूजा का? लक्ष्मी आणि कुबेरामध्ये नक्की फरक काय?
कुबेराचे वेगवेगळे संदर्भ
विविध ग्रंथांमध्ये कुबेराचे व्यक्तिमत्व वेगवेगळे चित्रित केले आहे. त्यामुळे त्याचा धनाशी असलेला संबंध समजून घेणे कठिण होते. काही वैदिक संदर्भांनुसार कुबेर देव नसून दुष्टशक्तींपैक एक होता. मनुस्मृतीमध्ये कुबेर अष्टदिग्पालांपैकी एक आहे. म्हणजेच आठ दिशांची रक्षण करणाऱ्यांमधील एक आहे. पौराणिक काळात मात्र कुबेराचे एक वेगळे रूप उदयाला आले.
शिवपुराणानुसार पूर्वजन्मी चोर!
शिवपुराणात कुबेराच्या पूर्व जन्माची कथा येते. यज्ञदत्त ब्राह्मणाचा गुणनिधी नावाचा पुत्र चोरी करू लागला. एका रात्री गुणनिधी शिवाच्या मंदिरातील फळे आणि प्रसाद चोरून पळून जात असतानाच त्याने मंदिरातील दिवा विझत आल्याचे पाहिले. लागलीच स्वतःचा अंगरखा फाडून त्याची वात करुन गुणनिधीने दिवा पुनःप्रज्वलित केला. या कर्माचे फळ म्हणून पुढील जन्मी तो राजाच्या घरात जन्माला आला. परिणामी पुढे पुढे त्याच्या कडून चांगले कर्म घडत आले. अंततः त्याचा विश्रव्याच्या कुटुंबात कुबेर म्हणून जन्म झाला.
उत्तर दिशेचा स्वामी आणि अलकानगरीचा राजा
त्याचे जन्माच्या वेळचे वर्णन – स्थूल शरीराचा, आठच दात असलेला, बुटका, शारीरिकदृष्ट्या कमजोर, स्वभावाने उतावळा असे आहे. पण तरीही शारीरिक आणि स्वाभाविक कमजोरींवर मात करून त्याने तपश्चर्या केली आणि ब्रह्मदेवाला प्रसन्न करवून घेतले. ब्रह्मदेवाने प्रसन्न होवून त्याला धनेश्वर आणि उत्तरदिक्पाल (उत्तर दिशेचा स्वामी) अशी दोन विशेषणे बहाल केली. अष्टदिग्पालांसोबत म्हणजेच इंद्र, यम, वरुण, वायु, अग्नि इत्यांदीपैकी एक झाल्याने कुबेराची महती वाढली. पुढे त्याला पुष्पकविमाने आणि लंकानगरीची प्राप्ती झाली. पुढे रावणाने लंकेचे हरण केल्यानंतरही, कुबेराने निराश न होता अलकापुरी नावाची दुसरी नगरी कैलासाच्या जवळच उभी केली. अलकानगरी यक्ष आणि यक्षिणींची नगरी म्हणून प्रसिद्ध आहे आणि कुबेर त्यांचा राजा आहे. कालीदासाच्या मेघदूतात अलकानगरीचे फार सुरेख वर्णन येते. ब्रह्मदेवाने दिलेल्या दुस-या विशेषणामुळे हळूहळू कुबेर धनपाल किंवा खजिनदार म्हणूनही प्रसिद्ध झाला.
धनपाल आणि नरवाहन
कुबेराशी संबंधित वरील सर्व संदर्भ पाहता असे लक्षात येते की तो मुळतः एक मनुष्य होता आणि आपल्या सुकर्माने दैवत्वाला पोहोचला. ब्रहमदेवाकडून त्याला जरी धनेश्वर अशी ओळख मिळाली असली तरीही पुढे तो देवांचा धनपाल म्हणजेच धनाचं रक्षण करणारा झाला. मूर्तिशास्त्रानुसार कुबेराचे वाहन नर म्हणजेच मनुष्य आहे. परिणामी त्याला नरवाहन म्हणतात. याचा प्रतिकात्मक अर्थ असा की ऐहिक संपतीच्या रूपाने कुबेर मनुष्यावर स्वार होतो. पुढे पुढे त्याचा संदर्भ वाममार्गाने मिळवलेल्या संपत्तीशी जोडला गेला आहे. म्हणून अशा प्रकारे संपत्ती मिळवणा-याला धनकुबेर असे म्हटले जाते.
भौतिक संपत्तीच्या रक्षणाकरता कुबेर पूजन
अशा प्रकारे कुबेराचे अधिकारक्षेत्र भौतिक संपत्तीशी आणि त्याच्या रक्षणाशी सीमित राहिले. मात्र लक्ष्मीचे अधिकारक्षेत्र त्याही पुढे विस्तारले गेले. मुळात दैवी उत्पत्ती असल्याने, पुराणांनी प्रसिध्दी दिल्याने आणि विष्णुशी संबंध जोडला गेल्याने लक्ष्मी फार थोड्या कालावधीत लोकप्रिय झाली. तिचे सुंदर रूपही या लोकप्रियतेला कारणीभूत आहे. मात्र मूर्तीशास्त्रानुसार कुबेर बेढब, बुटका आणि व्यंग असलेला चित्रित केला जातो. हेही त्याच्या लोकप्रियता मर्यादित होण्यामागचे कारण असू शकते. लक्ष्मी केवळ भौतिक संपतीची देवता नसून जीवनातील सर्व घटकांमध्ये असलेली अधिकता अधोरेखित करते.
मनःशांती, सौख्य, सामाजिक सुप्रतिष्ठा, यश, आरोग्य, ज्ञान यासाठी लक्ष्मी पूजन
भौतिक संपत्ती केवळ साधन मानून लक्ष्मी म्हणजेच जीवनाची सर्वांगणिक प्रगती हे साध्य मानावे अशा मताने या दोनही देवतांची एकत्रित सांगड घालता येईल. परिणामी धनत्रयोदशीला रोख रक्कम, मालमत्ता, सोनं या स्वरूपात धनाची आणि कुबेर पूजा करावी, तर लक्ष्मीपूजनाला भौतिक संपत्तीसोबतच मनःशांती, आनंद, सौख्य, सामाजिक सुप्रतिष्ठा, यश, आरोग्य, कौशल्य आणि ज्ञान यासाठी लक्ष्मीची पूजा करावी असे परंपरा सांगते.
