विविध संस्कृतींनी समॄद्ध अशा भारतीय उपखंडात हिंदू धर्माशिवाय अनेक धार्मिक परंपरांचा उगम झाला. जैन आणि बौद्ध धर्म हे त्यापैकी दोन महत्वाचे धर्म आहेत. स्वाभाविकच एकाच भौगोलिक जागेत या धार्मिक परंपरांचा हिंदू धर्मासोबतच विकास झाल्याने, त्यामध्ये परस्पर सान्निध्य निर्माण झाले. परिणामी उपखंडातील सांस्कृतिक विविधतेमुळे एकमेकांच्या धार्मिक श्रद्धा आणि संकल्पनांचे आदानप्रदान आणि स्वीकारही झाला. याच आदानप्रदानाचे लक्षणीय उदाहरण म्हणजे एका धर्मातील देवतांचे दुसऱ्या धर्मात रूपांतरण. मुळात या दोनही धर्मांचा उगम नास्तिकतेच्या संकल्पनेतून झाला. त्यामुळे सुरुवातीच्या काळात या धर्मांमध्ये कुठल्याही दैवतेची पूजा होत नव्हती. पण कालांतराने या धर्मांच्या उपासकांनी हळूहळू हिंदू धर्मातील काही देवतांचा स्वीकार केला. याची उदाहरणे त्या त्या धर्मांच्या धर्मग्रंथांमधून तसेच धार्मिक स्थळांवरील शिल्पांमध्ये आपल्याला मिळतात.
संपत्तीची आणि सौभाग्याची देवता लक्ष्मी, हिंदू धर्मातील महत्वाची देवता आहे. जीवनाच्या अतिशय महत्वाच्या दोन पैलूंशी निगडीत असल्याने स्वाभाविकच इतर धर्मांमध्येही तिचा स्वीकार केला गेला.
बौद्ध धर्मामधील लक्ष्मी
बौद्ध धर्मातील सर्वात प्राचीन संदर्भ साधारण इसवी सनाच्या दुस-या शतकातील बौद्ध लेणी आणि स्तूपांमधील आहे. भरहुत, उदयगिरी, सांची येथे द्वार आणि क़डांवर लक्ष्मीची शिल्पं आहेत. ही सर्व शिल्पे गजलक्ष्मीची आहेत. या शिल्पांमध्ये ती पूर्ण उमललेल्या कमळावर उभी असून तिच्या दोन्ही बाजूला दोन हत्ती उभे आहेत. त्यांनी सोंडेत कुंभ धरले असून ते तिच्यावर जलाभिषेक करीत आहे. एका बौद्ध भिख्खुणीने दान देवून भहरुत स्तूपावर गजलक्ष्मी कोरवून घेतली आहे, असे सांगणारा एक शिलालेख उपलब्ध आहे.
प्राचीन पाली साहित्यात ‘सिरी’ हा शब्द भाग्यासाठी आणि लक्खी लक्ष्मीसाठी उद्देशून येतो. हे दोनही शब्द ‘जातक’ साहित्यात भाग्यासाठी आणि लक्ष्मीसाठीही उद्देशून येतात. सुधाभोजन जातकानुसार सिरी सक्काच्या किंवा सक्राच्या (म्हणजेच इंद्राच्या) चार मुलींपैकी एक आहे. इतर काही बौद्ध ग्रंथांनुसार सिरी सौंदर्याची आणि समृद्धीची देवता आहे. सिरी जातकानुसार लक्खिक शब्द नशिबाने साथ दिलेल्या व्यक्तिसाठी उद्देशून वापरला आहे. त्यामुळे सिरी देवता फक्त भाग्य आणि संपत्तीचे मूर्त स्वरूप नसून, भौतिक संपत्तीच्या पलिकडील संकल्पनांचे प्रतीक आहे. काही जातकांमध्ये बुद्धाने त्याच्या अनुयायांना ‘चांगले वर्तन असल्यास त्याचा परिणाम म्हणजेच लक्ष्मी प्राप्त होते’ असा उपदेश दिला आहे. यासंदर्भात अधिक स्पष्टीकरण ‘सिरीकालकण्णी’ जातकात मिळते. या जातकानुसार सिरी म्हणजेच लक्ष्मी आणि कालकण्णी म्हणजेच अलक्ष्मी किंवा अवदसा एकमेकींच्या बहिणी आहेत. या जातककथेनुसार, धर्माला अनुसरून चांगले वर्तन असल्यास, सिरीची कृपा प्राप्त होते. तर त्याउलट धर्मास विरुद्ध वर्तन असल्यास कालकण्णीची अवकृपा होते. श्रीलंकेतील चूलवंस नावाच्या पाली ग्रंथानुसार वीरलक्खी शब्द युद्धभूमीवरील योद्ध्याचे भाग्य दर्शवितो.
दिघा निकायातील ब्रह्मजाल सुत्तामध्ये सिरी देवतेसाठी आवाहन करण्यास सांगितले आहे. नंतरच्या काळातील बौद्ध ग्रंथांनुसार लक्ष्मी मुख्यत्वेकरून महायान आणि तांत्रिक बौद्ध परंपरेत दिसून येते. सुवर्णप्रभास सूत्रानुसार सिरी किंवा श्री देवता बौद्ध भिक्खुंना आनंद आणि सौभाग्य देणारी देवता आहे. त्यानुसार सिरीच त्यांना अन्न, वस्त्र, औषधे, अंथरुण-पांघरुण आणि इतर गरजेच्या गोष्टी देते. महायान परंपरेनुसार ती हारिती देवतेची मुलगी आहे. बौद्ध तंत्र परंपरेतील ग्रंथांनुसार सिरी देवतेसाठी अनेक मंडले सांगितली आहेत.
साधारण इसवी सनाच्या सातव्या शतकापर्यंत बौद्ध ग्रंथांमध्ये लक्ष्मीचे संदर्भ येतात. त्यानंतर नव्याने स्थापित झालेल्या वज्रयान बौद्ध परंपरेनुसार वसुधरा समृद्धीची देवता बनली. त्यानंतरच्या काळात केवळ भारताबाहेरील बौद्ध परंपरेतच लक्ष्मी देवता दिसते. याचे उदाहरण म्हणजे ‘किचिजोतेन’. जपानमधील बौद्ध परंपरेतील सात भाग्याच्या देवतांपैकी एक. किचिजोतेन लक्ष्मीचेच सुधारीत रूप आहे. मूर्तीशास्त्रानुसार लक्ष्मीप्रमाणे तीही पूर्ण उमललेल्या कमळावर बसलेली दाखवली जाते.
जैन धर्मामधील लक्ष्मी
जैन परंपरेतही श्री आणि लक्ष्मी ग्रंथांमध्ये आणि जैन धार्मिक स्थळांवर दिसून येते. कल्पसूत्रांमध्ये महावीराच्या आईने म्हणजेच त्रिशला हिने त्याच्या जन्माआधी स्वप्नात चौदा शुभ चिह्ने पाहिली होती. त्यापैकी एक चिह्न म्हणजे लक्ष्मी. ग्रंथांमध्ये तिचे वर्णन पुढील प्रमाणे दिले आहे – ही लक्ष्मी चतुर्भुज असून तिने हातात कमळ धारण केले आहे. ती विविध अलंकारांनी सुशोभित असून तिच्या दोनही बाजूंना दोन हत्ती आहे. तिच्या मागे सुवर्णप्रभा आहे. सारनाथ, उदयगिरी, खंडगिरी, खजुराहोमधील पार्श्वनाथ मंदिर, इत्यादी अनेक जैन मंदिरे आणि लेण्यांमध्ये लक्ष्मीच्या मूर्ती आहेत. उदयगिरी येथील लक्ष्मी, त्रिशलेने स्वप्नात पाहिलेल्या लक्ष्मीप्रमाणेच चित्रित केली आहे. इथेही तिने हातात दोन कमळे धारण केली असून ती कमळावर उभी आहे. तिच्या दोनही बाजूला दोन हत्ती चित्रित केले आहेत. जैन परंपरेत लक्ष्मीला उद्देशून काही सणही साजरे केले जातात. समृद्धीचा आणि लक्ष्मीशी संबधित असलेला दिवाळी सण, जैन परंपरेतही साजरा केला जातो. लक्ष्मी अनेक जैन व्यापा-यांची कुलदेवता आहे.
