पश्चिम बंगाल, ओडिशा आणि आसाममध्ये लक्ष्मीचे वाहन घुबड आहे. त्यानुसार ती कधी घुबडावर किंवा घुबडांच्या रथावर आरूढ झालेली दाखवली जाते. तर कधी घुबड तिच्या बाजूला उभे असते. बंगालमध्ये लक्ष्मीचे घुबड पाढ-या रंगाचे असून आणि त्याला लोख्खीपेंचा (लोख्खी – लक्ष्मी, पेंचा – घुबड) असे म्हटले जाते. त्यामुळे बंगालमध्ये पांढरे घुबड शुभ मानले जाते. ही तीन राज्ये सोडल्यास भारतात इतरत्र कुठेही घुबड लक्ष्मीचे वाहन मानले जात नाही.
तंत्रशास्त्रानुसार श्रीयंत्रात लक्ष्मी मध्यबिंदुवर आरूढ
संस्कृत साहित्यात लक्ष्मीला उद्देशून पद्मासना, अश्वरूढा, गरूडवाहिनी, खगवाहिनी अशी विशेषणे आहेत. ती कमळावर बसलेली दाखवली जाते. याचमुळे तिची पद्मा किंवा कमला अशी इतर नावे प्रसिध्द आहेत. श्रीसूक्तात तिला अश्वारूढा म्हणजेच ‘घोड्यांवर बसलेली’ असे म्हटले आहे. क्वचित विष्णुसोबत तिला गरुडवाहिनी असेही म्हटले जाते. सर्वसाधारणपणे लक्ष्मीचे मूर्तीशास्त्र पाहिल्यास ती कमळावर, किंवा विष्णुसोबत गरुडावर आरूढ झालेली दाखविली जाते. शिवाय तिच्या बाजूला दोन हत्तीही वैभवाचे प्रतीक म्हणून दाखविले जातात. तंत्रशास्त्रातील प्रतीकानुसार श्रीयंत्रात लक्ष्मी मध्यबिंदुवर आरूढ होते.
कार्तिक अमावस्या, लक्ष्मी आणि घुबड
लक्ष्मीचे हे संदर्भ पाहिले असता, पूर्वेकडील राज्यात घुबड लक्ष्मीचे वाहन कसे झाले असावे? हा प्रश्न उपस्थित होतो. बंगालमध्ये यासंदर्भात एक लोककथा प्रसिध्द आहे. सर्व प्राण्यांची आणि पक्षांची उत्पत्ती झाल्यानंतर प्रत्येक देवतेने आपापल्या गरज आणि पसंतीनुसार स्वतःसाठी वाहन निवडले. जेव्हा लक्ष्मी तिचे वाहन निवडण्यासाठी पृथ्वीवर आली तेव्हा अनेक प्राणी आणि पक्ष्यांमध्ये स्वतःला तिचे वाहन म्हणून निवडून घेण्यासाठी अहमहमिका सुरु झाली. तेव्हा लक्ष्मी म्हणाली, “मी कार्तिक अमावास्येच्या रात्री पृथ्वीवर येईन. त्यावेळेस मी तुमच्यापैकी ज्याला पहिल्यांदा भेटेन ते माझे वाहन”. ठरल्यानुसार कार्तिक अमावास्येच्या रात्री लक्ष्मी पृथ्वीवर आली तेव्हा रात्री जागे असणारे घुबड सर्वात प्रथम शांत आणि चपळपणे तिच्या समोर आले. अंधारात पाहू शकणे ह्या त्याच्या गुणामुळे लक्ष्मी प्रसन्न झाली आणि तिने घुबडाला आपले वाहन बनविले.
निशाचर घुबड एकाकीपणाच प्रतिक
मुळात जगभरात आणि भारतात अनेक लोककथा आणि समजूती घुबडाला देवदूत, आत्मे, इत्यादींचे प्रतीक मानतात. रात्री जागे रहाण्याचा स्वभावामुळे घुबडाचा संबंध अंधकार, मृत्यू आणि अज्ञानाशी जोडला जातो. त्याशिवाय घुबड एकाकीपणाचे प्रतीकही मानले जाते. परंपरेनुसार घुबड स्वप्नात दिसणे अशुभ मानले जाते. असे असता अशुभ मानले जाणारे घुबड लक्ष्मीचे वाहन असण्यामागची प्रतीकात्मकता नक्की काय आहे?
लक्ष्मीचे घुबड संयम, बुद्धिमत्ता आणि प्रज्ञेचे प्रतीक
वेदांमध्ये इंद्राला उलूक म्हणजेच घुबड म्हटले आहे. वेदातील इंद्र सामर्थ्यवान आणि वैभवशाली आहे. परिणामी तो सामर्थ्य आणि वैभवाचे प्रतीकही आहे. त्यानुसार लक्ष्मीशी घुबडाचा जोडलेला संबंध संपत्तीची देवता लक्ष्मी आणि सामर्थ्याची देवता इंद्र ह्याचे विलिनीकरण दर्शविते. पण याविषयी फार स्पष्टीकरण उपलब्ध नाही. घुबडाला घटनांचे पूर्वानुमान करण्याची क्षमता आहे. संपत्ती मिळवण्यासाठी ही क्षमता अतिशय महत्वाची आहे. गीतेच्या दुस-या अध्यायामध्ये घुबडाची तुलना स्थितप्रज्ञ व्यक्तीशी केली आहे. श्रीकृष्ण म्हणतो, स्थितप्रज्ञ योगी रात्री घुबडाप्रमाणे जागा असतो. गूढता आणि भविष्यातील घटनांचे ज्ञान यामुळे पराविद्येत घुबड ज्ञानाचे प्रतीक मानले गेले आहे. परिणामी एकूणच लक्ष्मीचे घुबड संयम, बुद्धिमत्ता आणि प्रज्ञेचे प्रतीक मानले जाते.
कृतज्ञतेतून घुबडाचा लक्ष्मीशी संबंध!
फार पूर्वी मनुष्य आणि प्राणी-पक्षी एकमेकांच्या सानिध्यात एकत्र वावरत होते. त्यामुळे त्यांचे एकामेकांशी विविध प्रकारे संबंध येत. एका सिद्धांतानुसार, भारतातील जाती-जमातींमध्ये मनुष्याचे विविध प्राणी आणि पक्ष्यांशी असलेले संबंध पुढे सांस्कृतिक आणि धार्मिक अंगाने विकसित झाले. पुढे ह्या स्थानिक समजूती आणि प्रथा हिंदू धर्मात हळूहळू समाविष्ट झाल्या. त्यानुसार अनेक प्राणी आणि पक्षी विविध देवतांची प्रतीके किंवा वाहने झाली. प्रसिद्ध पुरातत्वशास्त्रज्ञ मधुकर केशव ढवळीकरांच्या मते विविध प्राणी आणि पक्षी पूर्वी विविध जमातींची चिन्हे होती. त्यांच चिन्हांचाही नंतरच्या काळात कृतज्ञतेच्या भावनेतून सांस्कृतिक आणि धार्मिक विकास झाला. घुबडाचा लक्ष्मीशी असलेला संबध कदाचित असाच प्रस्थापित झाला असावा.
अलक्ष्मी आणि घुबडाचा संबंध
एका वेगळ्या मतानुसार घुबड लक्ष्मीचे वाहन नसून तिच्या मोठ्या बहिणीचे म्हणजेच अलक्ष्मीचे प्रतीक आहे. पुराणांनुसार अलक्ष्मी, लक्ष्मीच्या विरुध्द गुणधर्मांची असून, दारिद्र्याची, दुष्काळाची आणि अमंगलाची देवता म्हणून प्रसिद्ध आहे. लक्ष्मी आणि अलक्ष्मी एकमेकींच्या स्वभावाने विरुद्ध अशा बहिणी असून एकीची अनुपस्थिती दुसरीच्या अस्तित्वासाठी कारणीभूत ठरते. परिणामी संपत्ती आणि विपत्ती यांचे प्रतिनिधित्व करणा-या या दोघी अविभाज्य आहेत किंवा त्यांना एकाच नाण्याच्या दोन बाजू असेही म्हणता येईल. रात्री जागणारे आणि स्मशानात रहाणारे घुबड अनेकदा मृत्यू आणि अमंगलाचे प्रतीक मानले गेले आहे. अशा प्रकारे अलक्ष्मी आणि घुबड दोनही अमंगलाशी संबधीत असल्याने त्यांच्यात साधर्म्य आहे असे प्रस्थापित झाले. त्यामुळे लक्ष्मी सोबत असणारे घुबड हे तिचे वाहन नसून अलक्ष्मीचे प्रतीक मानले जाते.
शाक्त धर्माचा प्रभाव
पश्चिम बंगाल, ओडिशा आणि आसाम या तीनही राज्यांमध्ये शाक्त धर्माचा प्रभाव आहे. त्यामुळे शाक्तधर्मातील काही संकल्पनांचे लोकधर्माशी एकत्रिकरण झालेले आढळते. लक्ष्मीचा घुबडाशी प्रस्थापित झालेला संबंध अशाच प्रकारच्या स्थानिक समजूतीमुळे प्रस्थापित झाला असावा असे वाटते.
