अष्टलक्ष्मी

लक्ष्मीपूजनाला भौतिक संपत्तीसोबतच मनःशांती, आनंद, सौख्य, सामाजिक सुप्रतिष्ठा, यश, आरोग्य, कौशल्य आणि ज्ञान यासाठी लक्ष्मीची पूजा करावी असे परंपरा सांगते. म्हणजेच लक्ष्मीचे आयाम भौतिक संपत्तीच्याही पुढे विस्तारले गेले. नक्की कसे?

एकाच घटकाचे दोन विरुध्दार्थी पैलू

वैदिक काळात वेगवेगळ्या असलेल्या, सौंदर्याची देवता श्री आणि सौभाग्याची देवता लक्ष्मी यांच्या पुराणकालातील संयोगामुळे आज ज्ञात असलेली लक्ष्मी देवता उदयाला आली. याच वेळी ऋग्वेदातील निऋती, अरायी, अराती, सदान्वा यांसारख्या अमूर्त अपायकारक शक्ती आणि अथर्ववेदातील पापी लक्ष्मी यांचे एकत्रिकरण होवून अलक्ष्मी देवताही उदयाला आली. स्वभावाने विरुध्द अशा ह्या दोघी बहिणी जीवनाशी संबधित एकाच घटकाचे दोन विरुध्दार्थी पैलू दर्शवितात. पुढे दोघीही एकमेकींना धरून विरुध्द अर्थाने विकासित झाल्या. जस-जसे अलक्ष्मीचे म्हणजेच विपत्तीचे आयाम विस्तारले तस-तसेच त्याच्याच अगदी विरुध्द लक्ष्मीचे आयामही विस्तारले. अशाप्रकारे लक्ष्मीचे आठ प्रकार मानले गेले आणि त्यांना अष्टलक्ष्मी असे म्हटले जाते. ते म्हणजे आदिलक्ष्मी, धान्यलक्ष्मी, धैर्यलक्ष्मी, गजलक्ष्मी, संतानलक्ष्मी, विजयलक्ष्मी, ऐश्वर्यलक्ष्मी आणि धनलक्ष्मी. अष्टलक्ष्मी मुख्यत्वाने दक्षिण भारतात जास्त प्रसिध्द आहेत.

1) आदिलक्ष्मी लक्ष्मीचे मूळ स्वरूप मानले जाते. श्रीमद्देवी भागवत पुराणानुसार ही आदिलक्ष्मीच सृष्टीची निर्माती आहे. तिच्यातूनच सर्व देवता आणि आणि तसेच शाक्त संप्रदायातील तीन शक्ती – महाकाली, लक्ष्मी आणि महासरस्वती प्रकट झाल्या. आदिशक्ति मुखत्वे करून शाक्त संप्रदायातील महत्वाची देवता आहे. अष्टलक्ष्मीस्तोत्रात तिचे वर्णन – हृद्य, पूजनीय, सुंदर, माधवी (गोड), चंद्राची बहिण, मोक्ष देणारी, कमळामध्ये निवास करणारी, शांत, सद्गुणांची मूर्ती, सर्व देवांकडून पूजनीय – असे दिले आहे.

2) धान्यलक्ष्मी धान्यरूपी समृध्दीचे रूप आहे. तिला अन्नपूर्णेचे रूप मानले आहे. शेतकरीवर्ग ह्या लक्ष्मीच्या रूपाची जास्त पूजा करतात. धान्याची समृध्दी, उत्तम पीक, धान्याने भरलेली कोठारे ही धान्यलक्ष्मीची उदाहरणे आहेत. याउलट, दुष्काळ, पीकांवरील रोगराई, इत्यादी अलक्ष्मीची रूपे मानली आहेत.

3) धैर्यलक्ष्मी म्हणजेच वीरलक्ष्मी. आपल्याला धैर्य देवून भौतिक आणि आध्यात्मिक परिस्थितील अडथळे दूर करणारी ही देवता. यावेळेस अष्टलक्ष्मी स्तोत्रात तिला वैष्णवी आणि भार्गवी अशी विष्णुच्या शक्तींच्या रूपात चित्रित केले आहे. मुख्यत्वेकडून योध्दे आणि वीर तिची पूजा करतात.

4) गजलक्ष्मी मुबलक समृध्दीची देवता मानली आहे. मूर्तीशास्त्रात गजलक्ष्मी फार प्रसिध्द आहे. विविध लेण्यांमध्ये आणि मंदिरांमध्ये गजलक्ष्मीची शिल्पे कोरलेली आहेत. त्यांत तळ्यात उमललेल्या कमळावर लक्ष्मी उभी किंवा पद्मासन घालून आसनस्थ असते. सोंडेमधे पाण्याने भरलेली घागर धरलेले दोन हत्ती दोन्ही बाजूंनी लक्ष्मी्वर पाण्याचा वर्षाव करतात. लक्ष्मी आणि हत्ती हे दोघेही संपत्तीचे आणि ऐश्वर्याचे प्रतीक मानले गेले आहेत. ऐश्वर्याची मुबलकता सूचित करणारे अष्टलक्ष्मीचे हे रूप हिंदू धर्मासोबतच जैन आणि बौध्द धर्मातही फार प्रसिध्द आहे.

5) संतानलक्ष्मी विशेषतः संतती, प्रजनन, आणि निरोगी संततीचे प्रतीक आहे. उत्तम संततीसाठी, मुलांच्या स्वास्थ्य आणि कुटुंबाच्या उत्कर्षासाठी तिची उपासना केली जाते.

6) विजयलक्ष्मी म्हणजेच जयलक्ष्मी. कुठल्याही कठीण परिस्थितीत धैर्य राखून विजय मिळवून देणारी देवता. अनेक क्षत्रिय कुलांची विजयलक्ष्मी कुलदेवी आहे.

7) ज्ञानाची आणि विवेकाची देवता म्हणजेच विद्यालक्ष्मी. तिची कृपा म्हणजेच बुद्धी आणि ज्ञा्न. ती संदिग्धता दूर करून, आत्मविश्वास देते.

8) लक्ष्मीचे ऐहिक रूप म्हणजेच धनलक्ष्मी. लक्ष्मीचे ऐहिक रूप म्हणजेच धन, सोन, मालमत्ता इत्यादी तिच्या रूपांची प्राप्ती धनलक्ष्मीच्या पूजनाने होते.

अशा प्रकारे मूळ परलौकिक स्वरूप, धान्य, धैर्य, मुबलकता, संतती, विजय, ज्ञान आणि धन अशी जीवनाशी संबधित सर्व आयामांचा समावेश असलेली अष्टलक्ष्मी संकल्पना प्रसिध्द झाली. यामुळे लक्ष्मीचे दैवतशास्त्र सर्वार्थाने विस्तारले. या संकल्पनेमुळेच शाक्त संप्रदायात लक्ष्मीला अनन्यसाधारण महत्व प्राप्त झाले.