पारशी वसंतोत्सव ‘नवरोझ’

भारतात, पारशी समाज दरवर्षी 21 मार्च रोजी वसंत ऋतूतील विषुववृत्ताच्या दिवशी नवीन वर्ष म्हणून नवरोझ साजरा करतो. यानुसार भारतातील पारशी समाजाने नवरोझ अतिशय उत्साहाने साजरा झाला. संयुक्त राष्ट्रसंघाने नवरोझला ‘वसंतोत्सव’ म्हणून घोषित केले आहे. त्यामुळे ह्या सणाला नवीन वर्षाच्या प्रारंभाचे व नव्या जीवनाचे प्रतीक म्हणून अधिक मान्यता मिळाली आहे.

इस्लामच्या उदयानंतर पारशी धर्माचा ऱ्हास

झरथ्रुस्ट्र धर्म जगातील सर्वात प्राचीन एकेश्वरवादी धर्मांपैकी एक आहे. झरथ्रुस्ट्र संताच्या शिकवणीवर आणि त्यांच्या अवेस्ता या पवित्र ग्रंथावर आधारित आहे. हा धर्म प्राचीन इराणमध्ये उदयास आला. आहूर माझदा देव या धर्मातील सृष्टी निर्माता आहे. झरथ्रुस्ट्र धर्मात सृष्टीच्या द्वंद्वात्मक स्वरूपाचे वर्णन येते. त्यात सतत चांगुलपणा आणि वाईटपणा यांच्यात संघर्ष होताना दिसतो. परंतु शेवटी चांगुलपणाच विजय होता किंवा होईल असे मानले जाते. इ.स. सातव्या शतकातील इस्लामच्या उदयानंतर इराणमधील पारशी धर्माचा ऱ्हास सुरू झाला. त्यातील लोक इस्लामी राज्यवटीकडून सुरू असलेल्या छळापासून सुटका करण्यासाठी स्थानांतर करून भारतात मुख्यतः गुजरातमध्ये स्थायिक झाले. त्यांनाच पारशी समाज असे म्हटले जाते. सध्या भारत (विशेषतः पारशी समाजामध्ये) आणि इराणमध्ये (काही प्रमाणात) झरथ्रुस्ट्र धर्म श्रद्धेने पाळला जातो.

नोव्रूझ, नोवरूझ, नूरूझ, नव्रूझ, नौरोझ, नेव्रूझ ही ह्या सणाची मध्य आशिया आणि भारतात प्रचलित असलेली इतर नावे आहेत.

वसंत ऋतुची सुरूवात आणि नववर्ष

फिरदौसीच्या ‘शाहनामे’ या ग्रंथामध्ये, नवरोझचा उगम पर्शियाच्या पौराणिक राजा जमशेद याच्याशी जोडला जातो. राजा जमशेद पिशदादी वंशातील तेहमूराझ राजाचा पुत्र होता. जमशेद राजाच्या वर्णनात जनतेचा उज्ज्वल रक्षक, सर्वात तेजस्वी, आणि सूर्यसमान असे उल्लेख येतात. यावरून तो अतिशय प्रसिध्द राजा होता असे दिसते. स्थानिक कथेनुसार त्याकाळातील घड्याळे नव्हती, त्यामुळे जमशेद राजाने तत्कालीन महान खगोलशास्त्रज्ञ व गणितज्ञांना एक “ताक्वीम-ए-नोव्रूझ-ए-शेहरियारी” नावाची दिनदर्शिका प्रणाली तयार करण्यास सांगितले. त्यांनी केलेल्या अभ्यासानुसार, वसंत ऋतूतील विषुवदिनी, जेव्हा दिवस व रात्र समान असतात, नवीन वर्ष सुरू करण्याचा निर्णय घेतला.

अग्नीदेवतेच्या संरक्षणासाठी नोरुज़

झरथ्रुस्ट्र धर्माच्या प्रसिद्ध अभ्यासक मेरी बॉयस यांच्या मते, अवेस्ता भाषेतील जुन्या संदर्भांनुसार कृषी व पशुपालनाशी निगडित सहा गाहांबर सण ‘नो रुज़ या सणासोबत जोडले गेले आहेत. तसेच झरथ्रुस्ट्र धर्मातील सात अमर देवदूत (अमेशा स्पेंटा) यांच्या सन्मानार्थ सात मोठ्या सणांची मालिका तयार झाली. यामधील सर्वात मोठा व शेवटचा सण म्हणजे ‘नो रुज़’. त्यानुसार हा सण सातव्या सृष्टीस समर्पित केला जातो आणि ‘अशा’ नावाच्या अग्निदेवतेच्या संरक्षणासाठी साजरा केला जातो.

सृष्टीचे रक्षक ‘अमेषा स्पेन्ता’

झरथ्रुस्ट्र धर्माच्या विश्व निर्मिती संकल्पनेनुसार, विश्व दोन प्रमुख भागांत विभागले गेले आहे. जे समजण्याजोगे पण जाणता न येणारे आहे ते म्हणजे मेनोक. यालाच आध्यात्मिक किंवा अदृश्य विश्व असेही म्हणतात. दुसरे म्हणजे गेटिक, जे भौतिक, दृश्यमान आणि जाणता येण्याजोगे आहे. सृष्टी म्हणजेच मेनोक आणि गेटिक यांचे एकत्रीकरण. मनुष्य, हंकर किंवा प्रधान सृष्टी म्हणून, शहाणपणाने कार्य करीत अराजकतेच्या जगात समतोल आणण्याचे कार्य करतो. म्हणूनच, नवरोझ हे विश्वाच्या सात तत्वांच्या किंवा ‘अमेषा स्पेन्ता’ यांच्या एकत्र येण्याचे प्रतीक आहे. अमेषा स्पेन्तांना सृष्टीचे रक्षक मानले जाते.

नवरोजमधील महत्त्वाच्या सात वस्तू

नवरोज साजरा करण्याचा मुख्य भाग म्हणजे हफ्त-सीन. हफ्त सीन हा सात प्रतीकात्मक वस्तूंचा संच आहे, ज्यांची नावे पर्शियन वर्णमालेतील सीन म्हणजेच स या अक्षराने सुरू होतात. “हफ्त” म्हणजे सात. अशा रीतीने ह्या सात वस्तू पारंपरिकरित्या नवरोझ दरम्यान मांडून सजवल्या जातात. या वस्तू निसर्गाच्या पुनरुत्थनाचे आणि मानवी सद्गुणांचे प्रतीक मानल्या जातात.

यात खालील वस्तूंचा समावेश होतो.

1) सबझेह – गव्हाचे, बार्लीचे, मूग किंवा मसूर डाळीचे अंकुर

2) समनू – गव्हाच्या कणसांचा गोडसर पिठल्यासारखा पदार्थ

3) सेंजद – ऑलिव्हसारखा एक फळवृक्ष (ओलिएस्टर)

4) सिरका – व्हिनेगर, संबंध टिकवण्याचे प्रतीक

5) सीब – सफरचंद, सौंदर्य आणि आरोग्याचे प्रतीक

6) सीर – लसूण, संरक्षण आणि आरोग्याचे प्रतीक

7) सोमाक – सुमाक मसाला, नव्या सुरुवातीचे प्रतीक

हफ्त सीनमध्ये ज्ञानाचे प्रतिक म्हणून पुस्तकं ठेवण्याची परंपरा

याशिवाय, काही वेळा खालील वस्तूदेखील हफ्त सीनमध्ये समाविष्ट केल्या जातात: सिक्का -नाणे (समृद्धीचे प्रतीक), सोनबोल – हायसिंथ फुल (वसंत ऋतूचे प्रतीक), सात – घड्याळ (वेळेचे महत्त्व दर्शवण्यासाठी), प्रतिबिंबासाठी आरसा, मेणबत्त्या, रंगीत अंडी, सोन्याची मासळी, आणि पारंपरिक इराणी गोडधोड पदार्थ. हफ्त सीनच्या सजावटीत ज्ञानाचे प्रतीक म्हणून पुस्तक ठेवण्याचीही परंपरा आहे. हे पुस्तक अवेस्ता (Zoroastrian Avesta), हाफिज दिवान (Divan-e-Hafiz) किंवा शाहनामा (Shahnameh) यापैकी एक असते.

नवरोझच्या खरेदीची धामधुम

मार्च महिन्याच्या सुरुवातीलाच नवरोझसाठी तयारी सुरू होते. यामध्ये, साब्झे (कडधान्ये उगवणे) आणि ‘खाने-टेकानी’ (घर साफसफाई) यांचा समावेश असतो. साब्झे उगवण्याची प्रथा इराणी जमातींच्या कृषी जीवनशैलीशी संबंधित आहे. तर इतर स्वच्छतेच्या पद्धती पारशी धर्मातील वाईट शक्तींना दूर ठेवण्याचे माध्यम’ या स्वरूपात पाहिल्या जातात. नवरोझपूर्व खरीदी (खरीद-ए-नवरोझ) केली जाते. यात नवीन कपडे, जोडे, टोपी, गोड पदार्थ, मेणबत्त्या, फळे व सुकामेवा इत्यादीची खरेदी केली जाते. नवीन नाणे व ताज्या नोटा, सगाण म्हणून भेट देण्यासाठी आणि ‘सोफ्रे-ए-हफ्त सीन’ सजवण्यासाठी, गोळा केल्या जातात.

नवरोजच्या खास फराळाची रेलचेल

नवरोज सणामध्ये खाद्यसंस्कृतीला महत्त्वपूर्ण स्थान आहे, आणि प्रत्येक प्रदेशात खास पारंपरिक पदार्थ तयार केले जातात. इराणमध्ये, विशेषतः साबजी पोलो बा माही (हर्ब्ससोबत शिजवलेला भात आणि मासे), कुकू साबजी (हर्ब फ्रिटाटा), आशे-रेश्ते (पर्शियन नूडल सूप) आणि रेश्ते पोलो (तांदूळ, मांस आणि शेवयांचा सुगंधी पदार्थ) हे पारंपरिक पदार्थ मोठ्या प्रमाणावर बनवले जातात. याशिवाय, बक्लावा आणि नूगटसारख्या गोड पदार्थांचा देखील आनंद घेतला जातो, जे नवीन वर्षासाठी गोडवा आणि आनंदाचे प्रतीक मानले जातात.

हा सण ‘सिजदह बेदार’ या दिवसाने संपतो. या दिवशी लोक निसर्गाच्या सान्निध्यात बाहेर वेळ घालवतात. असे मानले जाते की, या प्रथेमुळे वाईट शक्ती दूर राहतात आणि येत्या वर्षासाठी चांगले आरोग्य आणि समृद्धी लाभते. नवरोज हा सण आत्मपरीक्षणाचा, क्षमाप्रार्थनेचा आणि नवीन वर्षासाठी संकल्प करण्याचा काळ मानला जातो.