इच्छामरण या संकल्पनेला अनेक पदर आहेत. असे असले तरी या संकल्पनेचा व्यापक विचार करताना प्रामुख्याने तीन घटकांचा विचार करावा लागेल. अत्यंत वेदना सहन करत असलेला, दुर्धर आजाराने ग्रस्त असलेला रुग्ण, या रुग्णाचे असहाय्य नातेवाईक आणि समजा इच्छा मरणाला कायदेशीर मान्यता मिळाली तर या इच्छा मरण प्रक्रियेची पूर्तता करण्याची जबाबदारी ज्यांच्यावर पडेल असे वैद्यकीय तज्ञ. या तिन्ही गटांचे याबाबतचे विचार काय आहेत याचा साकल्याने व तपशीलवार उहापोह केल्याखेरीज ही संकल्पना लक्षात येणे शक्य नाही.
प्राणांतिक वेदना कोणत्याही वयोगटाकरता असू शकतात
आता हा प्रश्न फक्त वृद्धांपुरताच आहे का ? तर तसे नाही. असाध्य आजार व प्राणांतिक वेदना फक्त वृद्धांनाच होतात असे मुळीच नाही. कुठल्याही वयोगटातील रुग्णापुढे हा प्रश्न उभा राहू शकतो. वृद्धांच्या बाबतीत इच्छामरणाचा पर्याय स्वीकारणे आपल्याला मानसिक दृष्ट्या थोडेसे सोपे वाटते व असे प्रश्न वृद्धांच्या बाबतीत जास्त प्रमाणात येऊ शकतात. म्हणून हा प्रश्न फक्त वृद्धापकाळचा आहे असा गैरसमज होऊ शकतो. वास्तविक पाहता कुठल्याही वयाच्या जीवाला मरणप्राय वेदना होत असताना आपण काय करायचे, हे आपल्याला ठरवायचे आहे.
आत्महत्या आणि इच्छामरणातील फरक
आत्महत्या आणि इच्छामरण यात काही फरक आहे का आणि असल्यास तो काय असा प्रश्न आपल्या मनात येणार. इच्छा मरण हा शांतपणाने सर्व शक्यतांचा सांगोपांग विचार करून वेळप्रसंगी वैद्यकीय तज्ञांच्या सल्ल्याने, नातेवाईकांना विश्वासात घेऊन केलेला निर्णय असतो तर आत्महत्या ही क्षणिक भावनिक उद्रेकातून घडलेली घटना असते.
वैद्यकीय इच्छापत्र
इच्छामरणाच्या मार्गावर दोन थांबे आहेत. पहिला थांबा आहे तो थांबा वैद्यकीय इच्छापत्राचा(Living Will ). आपणच हयात असताना प्राणांतिक, मरणासन्न अवस्थेत आपल्या उपचारांबद्दलची आपली इच्छा लिखित स्वरूपात नोंदवून ठेवायची अशी ही संकल्पना.
हे ही वाचा : इच्छामरण एक काळाची गरज ? भाग 1
वेदनाशमन व त्रासांची तीव्रता कमी करण्याचे उपाय
दुसरा थांबा आहे तो उपशमन उपचारांचा (Palliative Care ). रुग्णाच्या आयुष्याची गुणवत्ता वाढवणे हा या उपचार पद्धतीचा केंद्रस्थानी असणारा विचार असतो. वेदनाशमन व रुग्णांच्या इतर त्रासांची तीव्रता कमी करण्यासाठी केले गेलेले प्रयत्न याचा यात समावेश असतो. अशी उपचार करणारी अनेक केंद्रे आता देशभरात जागोजागी होत आहेत. उपशमन उपचारांची मर्यादा गाठली गेली असे झाल्यावरच इच्छामरणाचा पर्याय येतो असे काही तज्ञांचे मत आहे.
डॉक्टरांचा सहभाग
इच्छा मनातील स्वरूप जाणून घेणे म्हणजे एखाद्या व्यक्तीने इच्छामरणाची कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण केल्यानंतर काय होते ते जाणून घेणे होय. या सर्व प्रक्रियेचे वेगवेगळे प्रकार आहेत. शिरेतून किंवा तोंडाने विशिष्ट प्रकारचे औषधे घेणे ही प्रक्रिया सर्वसाधारणपणे याच्या केंद्रस्थानी असते. या औषधांमुळे वेदना मुक्त असे मरण येते. ही औषधे डॉक्टर देतात किंवा रुग्ण स्वतःचे स्वतः घेतो. क्वचित प्रसंगी ही औषधे तोंडानेही घेता येतात. अर्थात ही औषधे डॉक्टरांनी लिहून द्यायला लागतात. ही औषधे प्राणघातक ठरण्यासाठी त्यांचा वेगळा डोस द्यावा लागतो. हा डोस एरवी डॉक्टर कधी लिहीत नाहीत. त्यामुळे इच्छा मिळण्यासाठी द्यायची औषध चिठ्ठी ही पूर्णपणे वेगळ्या स्वरूपात लिहून द्यावी लागणार हे उघड आहे. अशा प्रकारची औषध चिठ्ठी लिहून देणे व नंतर ही औषधे रुग्णास देणे हा डॉक्टरांचा या सर्व प्रक्रियेतला सहभागच आहे.
इच्छामरणाचे व्यावहारिक पातळीवर दोन महत्त्वाचे प्रकार आहेत:
1) प्रत्यक्ष(सक्रिय) इच्छा मरण(Active Euthanasia) : या प्रकारच्या इच्छा मनामध्ये मरण येण्यासाठी एखादी प्रत्यक्ष कृती केली जाते. बऱ्याचदा या कृतीचे स्वरूप प्राण घातक औषध शिरे वाटे/ तोंडावाटे घेणे या प्रकारचे असते. हे औषध डॉक्टर देतात किंवा डॉक्टरांनी दिलेल्या औषधे चिठ्ठीचा उपयोग करून आणलेली औषध/ औषधे रुग्ण स्वतःला स्वतःच टोचून घेतात.
2) अप्रत्यक्ष(निष्क्रिय) इच्छामरण(Passive Euthanasia)/हस्तक्षेप विरहित इच्छामरण: या प्रकारात एखाद्या व्यक्तीला लवकर मृत्यू येण्यासाठी मृत्यूला जवळ आणण्यासाठी उपचार थांबवले किंवा नाकारले जातात.
इच्छामरणाचे वर्गीकरण आणि वेगवेगळ्या व्याख्या
डॉक्टरांचा प्रत्यक्ष सहभाग असणे आणि नसणे व मृत्यू येण्यासाठी सहेतुक एखादी कृती करणे आणि चालू असलेले उपचार थांबवणे किंवा उपचार नाकारणे या संकल्पनांभोवती इच्छा मरणाचे वर्गीकरण फिरते. त्यानुसार त्याचे वेगवेगळे प्रकार करून त्यांच्या वेगवेगळ्या व्याख्या करण्याचे प्रयत्न होत असतात.
भारतातील स्थिती
आता आजच्या तारखेला भारतात याबाबत कायदेशीर परिस्थिती काय आहे त्याचा थोडक्यात आढावा घेऊया. भारतीय संदर्भात हा विषय समजून घ्यायचा असेल तर घटनेचे 21 वे कलम काय आहे ते आपण आधी पाहिले पाहिजे. हे कलम “No person shall we deprived office life or personal liberty except according to a procedure established by law” असे आहे. कलमाच्या दुसऱ्या भागात कायदे संमत प्रक्रियेने जगण्याचा अधिकार मर्यादित केला जाऊ शकतो असा उल्लेख आहे. एखादा माणूस जगत असतो म्हणजे काय असते? तर हे जगणे आनंददायी सुखकारक आहे हे त्यामागे अध्याहृत असते. या कलमाला य अनुसरून अपेक्षित अशी ही कायदे संमत प्रक्रिया काय असू शकते किंवा असावी हा झाला पुढचा मुद्दा.
सर्वोच्च न्यायालयाचे सन 2023 मधील सुधारीत आदेश
भारतीय सर्वोच्च न्यायालयाने विषय 2018 साली याबाबत काही दिशा निर्देश दिले होते. 24 जानेवारी 2023 रोजी सर्वोच्च न्यायालयाने 2018 साली दिल्या गेलेल्या आपल्या दिशानिर्देशात काही सुधारणा करून ते अधिक सुलभ केले. त्यानुसार आता मरणासन्न व निर्णय क्षमता गमावलेल्या रुग्णाबाबत उपचार करणाऱ्या वैद्यकीय चमूला आता कृत्रिमरित्या आयुष्य लांबविणारे उपचार उपयोगाचे नाहीत याबद्दल खात्री व सहमती झाली असेल तर खालील प्रक्रिया करून आयुष्य कृत्रिम रित्या लांबवणारे उपचार थांबविता येतात.
1) उपचार करणारा वैद्यकीय चमू एखाद्या मरणासन्न व निर्णय क्षमता गमावलेला रुग्णाच्या बाबतीत आता आयुष्य कृत्रिम रित्या लांबविणारे उपचार उपयोगाचे नाहीत याबद्दल सहमत होतो.
2) हा विषय प्राथमिक वैद्यकीय मंडळाकडे येतो. त्यात विषय तज्ञ व रुग्णावर उपचार करणारे डॉक्टर यांचा समावेश असतो. हे मंडळ आयुष्य लांबवणारे उपचार थांबवायचे का याचा निर्णय घेते.
3) उपचार करणारे डॉक्टर रुग्णाच्या वारसदारास हा कृत्रिम उपचार थांबवण्यावर सहमतीचा निर्णय कळवतात. वारसांशी सविस्तर चर्चा होते. वारसांची देखील या निर्णयाला मान्यता असल्याची खात्री केली जाते.
4) वरिष्ठ वैद्यकीय मंडळाकडे हे प्रकरण येते. हे मंडळ या निर्णयाची पडताळणी करते. हे मंडळ देखील या निर्णयाशी सहमत असल्यास हा निर्णय रुग्णालय प्रशासनाला कळवला जातो. रुग्णालयात त्याची दप्तरी नोंद होते. सक्षम न्यायदंड अधिकाऱ्यास हे कळवले जाते. आणि मग निर्णय अंमलात येतो.
याबाबतीत रुग्णांनी स्वतःचा स्वतः निर्णय घेण्याची क्षमता गमावली असेल तर काय ते नमूद आहे. एखाद्या व्यक्तीने ती पूर्णपणे निर्णयक्षम असताना आपल्यावर भविष्यात असा प्रसंग आला तर काय करायचे या संदर्भात वैद्यकीय इच्छापत्र (Living Will )नोंदवून ठेवलेले असेल तर ही प्रक्रिया अजून सोपी होते.
इच्छामरणाशी निगडित कायदेशीर सामाजिक धार्मिक नैतिक अशा काही ठळक बाबींचा ऊहापोह करूयात पुढच्या लेखात.
क्रमश: …
प्रस्तुत लेखकाने इच्छामरण या विषयावर’ शेवटचा दिस गोड व्हावा… ’ या नावाचे पुस्तक लिहिले आहे.
त्यात या महत्त्वाच्या विषयाचा विस्तृत आढावा घेतला आहे.
