अंतराळामध्ये चवळीचं रोपटं उगवण्याचा इस्त्रोचा प्रयोग अखेर यशस्वी झाला आहे. अंतराळात पिकं घेतली जाऊ शकतात का? हे अभ्यासण्यासाठी इस्त्रो कॉम्पेक्ट रिसर्च मॉड्यूल फॉर ऑर्बिटल प्लांट रिसर्च करत आहे. या अंतर्गत 30 डिसेंबर 2024 मिशन अंतर्गत चवळीची बी अंतराळात पाठवली होती. ही बी अंतराळामध्ये यशस्वीरित्या रुजली आहे. आता पुढे यापासून कसं, किती उत्पन्न मिळेल, पुढे काय घडेल यावर संशोधन सुरु आहे.
अंतराळात पिकं घेण्यावर संशोधन अत्यावश्यक
अवकाशात, चंद्रावर आणि मंगळा वर संशोधन करण्यासाठी अनेक शास्त्रज्ञ हे दीर्घकाळासाठी अंतराळात वास्तव्य करीत आहेत. याठिकाणी शास्त्रज्ञाना कमीत कमी सामान घेऊन जावं लागतं. मल्टी विटामीन असलेल्या वस्तू किंवा अन्य पोषकद्रव्ये असलेले खाद्यपदार्थ अंतराळात अधिक काळ टिकत नाहीत. या पॅकबंद खाद्यपदार्थांवर दीर्घ काळ अवलंबून राहणं अंतराळावीरांनाही शक्य होत नाही.
अमेरिकेतील ब्लू मार्बल स्पेस इन्स्टिट्यूटमधील शास्त्रज्ञ सिद्धार्थ पांडे यांनी ‘द इंडियन एक्सप्रेस’ वृत्तपत्राला दिली. ते म्हणतात की, रोपट्यांच्या लागवडीमुळे अंतराळात ऑक्सिजन निर्मिती व्हायला मदत होते, त्यामुळे श्वास घ्यायला सोपं होतं. कार्बन डायऑक्साइट आणि सेंद्रिय कचऱ्याचाही पुनर्वापर होतो.
तसचं या अंतराळात रोपट्यांची वाढ केल्यावर हिरवेगार पणामुळे या अंतराळवीरांना येणारा ताण ही कमी होण्यास मदत होईल.
अंतराळात रोपटं उगवण्यासाठी काय आव्हान आहे?
अंतराळामध्ये सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षण शक्ती असते. त्यामुळे येथे मनुष्य आणि अन्य वस्तूही तरंगत असतात. एका जागी स्थिर उभे राहू शकत नाहीत. गुरुत्वाकर्षण शक्ती नसल्यामुळे येथे रोपटं लावणं आणि ती रुजवणं एक मोठं आव्हान होतं. जेथे गुरुत्वाकर्षण कमी असतं तेथे पाणी शिंपडलं की ते त्याच ठिकाणी चिकटून राहतं. अंतराळात आधीच गुरुत्वाकर्षण कमी असल्यामुळे तेथे रोपट्यांवर पाण्याची फवारणी केल्यावर ते मातीत, मुळांपर्यंत झिरपेल का? हा प्रश्न होताच.
अंतराळात असणाऱ्या रेडीएशनपासूनही या रोपट्यांचं संरक्षण करणं आवश्यक होतं. कारण या उच्च रेडिएशनमुळे आणि वारंवार बदलणाऱ्या तापमानामुळे या रोपट्यातील डीएनए, पोषकमूल्ये नष्ट होण्याची शक्यता होती.
सौर क्षेत्राच्या बाह्य आवरणात सुर्यप्रकाश हा कमी प्रमाणात असतो. त्यामुळे रोपट्यांच्या वाढीसाठी लागणारा सुर्यप्रकाश मिळत नाही. अशा परिस्थितीत झाडांना त्यांच्या वाढीसाठी ते निर्माण करत असलेल्या ऑक्सिजनपेक्षा जास्त ऑक्सिजनची गरज भासते. त्यामुळे ऑक्सिजनचा तुटवडा निर्माण होतो.
अंतराळात वृक्षलागवड कशी करायची?
अंतराळात वृक्ष लागवड करण्यासाठी खूप आव्हानं आहेत. हे ध्यानात घेऊन, अंतराळात जाणाऱ्या शास्त्रज्ञांनी कमी प्रमाणात आंतरराष्ट्रीय स्पेस स्टेशनमध्ये संशोधनासाठी छोट्या झाडांची लागवड केली आहे. आंतरराष्ट्रीय स्पेस स्टेशनमधल्या या छोट्या जागेला व्हेजी किंवा व्हेजीटेबल प्रॉडक्शन सिस्टीम विकसीत केली आहे. छोट्या पिशवीच्या आकाराची ही जागा असते. यामध्ये एका वेळेला सहा झाडं लावू शकतो. याशिवाय हायड्रोपोनिक्स पद्धतीने ही लागवड करता येते. या पद्धतीने झाडांच्या वाढीसाठी लागणारे पाणी आणि पोषणमुल्य हे माती ऐवजी द्रव्य स्वरुपात दिले जातात.
दुसरा पर्याय आहे तो म्हणजे एरोपोनीकली लागवड करणं. या प्रकारामध्ये माती शिवाय हवेत वृक्षांची लागवड केली जाते. अशा पद्धतीने लागवड केली तर पाण्याची गरज 98 टक्क्याने आणि खतांची गरज 60 टक्क्याने कमी होते. या पद्धतीने वाढवलेल्या वनस्पती जास्त प्रमाणात खनिज आणि जीवनसत्व शोषून घेतात. त्यामुळे त्यामध्ये पौष्टिक मूल्ये जास्त असतात.
इस्त्रोने अंतराळात चवळीची लागवड कशी केली?
इस्त्रोने एका क्रॉप बॉक्समध्ये चवळीची लागवड केली आहे. त्याचं नाव इस्त्रो क्रॉप बॉक्स असं आहे. एका छोट्या ग्रीन हाऊस प्रमाणे हा क्रॉप बॉक्स आहे. त्यामध्ये मातीसारखा घटक, चवळीच्या बिया, पाणी, सुर्यप्रकाशासारखे दिवे आणि पृथ्वीतलासारखी हवा आहे. थोडक्यात पृथ्वीसारख्या वातावरणाची निर्मिती केली आहे. यासोबत पृथ्वीवरील गुरुत्वाकर्षणाच्या तुलनेत 1 टक्के गुरुत्वाकर्षण शक्ती यामध्ये वापरली आहे. मातीसदृश्य घटकासाठी इस्त्रोने छिद्रे असलेल्या चिकणमातीचा वापर केला आहे. त्यामुळे या बॉक्समधील बीयांवर शिंपडलेले पाणी आणि खतं झिरपायला मदत झाली आहे. मातीच्या या प्रकारामुळे या बॉक्समध्ये दीर्घकाळ हे पोषणमूल्य टिकण्यास मदत झाली आहे.
या झाडांना प्रकाश मिळावा यासाठी इस्त्रोने चार गरम एलइडी आणि चार थंड एलइडी दिव्यांचा वापर केला आहे. रात्र आणि दिवसाच्या स्थितीनुसार, हे दिवे 16 तास सुरू राहतील आणि 8 तास बंद राहतील असं प्रोग्रामिंग केलं होतं. अंतराळातील बदलत्या वातावरणानुसार, या प्रोग्रामिंगमध्ये बदल केले जात होते.
या इस्त्रो क्रॉप बॉक्स मधलं तापमान हे पृथ्वीतलावर असलेल्या तापमाना प्रमाणे, 20 ते 30 अंश सेल्सीयसपर्यंत ठेवलं जात होतं. एका इलेक्ट्रिक पंपाद्वारे या बॉक्समधल्या मातीसदृष्य घटकामध्ये पाणी टोचलं जात होतं.
या प्रयोगाच्या चौथ्या दिवशी बीयांना कोंब फुटले होते. त्यानंतर दुसऱ्या दिवशी त्या कोंबाला दोन पान फुटल्याचं पाहायला मिळालं.
अंतराळात कोणती पिकं घेता येतील?
अंतराळात जी झाडं, रोपटी वाढू शकतील, ज्याचं पोषणमूल्ये चांगलं असेल आणि अंतराळातील हवामानाची जुळवून घेतील अशाचं रोपट्याची लागवड करता येईल. जसं की, ल्येटूस, पालक आणि केल ही सहज सोप्या आणि जलदगतीने वाढू शकणारी झाडांची लागवड करण्यावर भर दिला जातो. या झाडांमध्ये पोषणमूल्य, प्रथिनेही जास्त प्रमाणात असतात. वेगवेगळे बीन्स आणि वाटाण्याची लागवड करता येईल. यामध्येही प्रथिने जास्त असतात. आणि ही पिकं मातीतली नायट्रोजन पातळी स्थिर राखण्यास मदत करतात. कमी जागेमध्ये मूळा आणि गाजरही चांगली वाढू शकतात. तर फळांमध्ये टोमॅटो आणि स्ट्रॉबेरीजची सुद्धा लागवड करता येऊ शकते, अशी माहिती शास्त्रज्ञ सिद्धार्थ पांडे यांनी दिली.
